کمیل بن زیاد که در مقام صحابی مقتول علی بن ابوطالب قرار گرفته، خود همان مانی است
جواد مفرد کهلان
نام و نشان کمیل بن زیاد یعنی کمیل (کامل، صادق) و نخع (خالص، صادق)، زیاد (عطا کننده= حاتم طایی) و یمنی (پاکدین=صدیق)، در کنار دعای ندبه مانوی مشهور او و جریان سلاخی شدنش در کنار توصیفات اغراق آمیز از وی و مقامش که نزد علی و خاندانش ذکر میگردد، به وضوح وی را نه تنها نشانگر یک مانوی (صدیقی- پاکدین) اساطیری معروف کهن عربستان بلکه خود مانی نشان میدهند که از فرهنگ و سنن کهن مانوی قریش وارد احادیث اسلامی شیعی شده و در آنها بومی گردیده است. در رابطه با این صحابی که به عنوان مرید ندبه گر در خدمت علی بن ابی طالب ظاهر میگردد خیلی ساده بگویم. علی بن ابوطالب رهبری نه با ویژگیهای معلم اخلاق و تعلیم و تربیت بلکه نظامیی بود که توسط محمد از نوجوانی با ویژگی قتل و کشتار پرورده شده بود و همین راه را هم در دوران خلافت و زمام داریش حفظ کرد. شمشیر بر گرفته بود و مخالفان خودش را به عنوان مخالفین اسلام به شدت سرکوب و قتل عام میکرد که در نهایت این عمل موجب ناکامی و ترورش گردید. پیداست این اعمال و روحیه خشونت بار مجالی برای پرورش روح اخلاق و تعلیم و تربیت نزد وی باقی نمی گذاشت. از سوی دیگر نفوذ آسان آیین صوفیانه و عرفانی مانوی در محیط عربستان پیش از اسلام به واسطه اصل سامی آرامی- صابئی مانی و هفت کتاب مانی (اناجیل سبعه مانی در خبر ابوریحان بیرونی، کتاب هفت مجادله و پیکار سلمان اسماعیلیان) صورت گرفته بوده است. زبان مادری وی یعنی زبان آرامی شرقی قرابت بسیار نزدیکی با زبان عربی داشته است. به نظر میرسد مسلمین در مقابل سنن دینی منظم و نیرومند اعراب یهودی مدینه و در مقابله با این سلاح فرهنگی برّای ایشان، مجبور به بر گشیدن ارج آیین این خویشاوند آرامی الاصل خویش هم می بودنده اند. به هر روی مانی در قرون آغازین اسلام هم سوای همین هیئت ندبه گرش، کمیل بن زیاد در کسوتهای اسلامی متفاوتش به عنوان قدیسی اسلامی- شیعی والامقام به ابراز وجود پرداخت و لاجرم تاریخش از سه قرن پیش به عهد اسلامی کشانده شد. از جمله این نقشهای اسلامی وی عبارت هستند صحابه های والامقامی به اسامی میثم تمار، صعصعه بن صوحان وهمچنین افراد اساطیری- تاریخی معروف عرب و عجم به اسامی حاتم طایی و منصور حلاج صوفی که در جای دیگر از آنها سخن گفته ایم. مقابله عنوان کتاب هفت پیکار سلمان (در اصل منظور اناجیل جدلی هفتگانه مانی) در رابطه با عنوان هفت پیکر نظامی معلوم میدارد که از این عناوین در اصل هفت پیکار و جنگ (مترادف تفیلا[حرب] یعنی نام نماز یهودی) منظور بوده است که نام محراب مأخوذ از آن است.
در باب خود نام و نشان مانی تاریخی پیش از اسلام گفته شده است:
"برخلاف سنت شفاهی رایج در ایران. آثار اصلی مانوی که متعلق به مانی شمرده میشود، هفت اثر بود که به زبان آرامی شرقی، زبان محلی مانی، نوشته شده بود: اونجیلون زیندگ (انجیل زنده)، نیان زیندگان (گنج زندگی)، رسالات، رازان (اسرار)، کوان (غولان)، دیبان (= دیوان، نامهها)، مزامیر و نیایشها. همانطور که میبینیم نام یکی از آثار مانی، انجیل زنده است، از آنرو که مانی خود را به منزله حواری مسیح و ادامه دهنده راه او میدانست
در نظر او، انجیل مسیحیان تحریف شده و انجیلی که خود آورده بود، انجیل زنده بود." (سایت عرفان شمس)
در محضر کميل بن زياد
علي احمدي، سایت کتابخانه تخصصی حج
کميل بن زياد نخعي يماني(1) از ياران امام علي و امام حسن (عليه السلام) است. رجال شناسان او را به صفات «شجاع، زاهد و عابد» ستوده اند. وي از بزرگان تابعين و يکي از هشت عابد و زاهد معروف کوفه در زمان خود بود.(2) از عبرتهاي تاريخ اين است که برادر او حارث بن زياد شخصي آلوده و از ياران عبيدالله بود; کسي است که طفلان مسلم را براي گرفتن جايزه، به شهادت رساند.(3)
کميل بن زياد در سال اول بعثت و به نقلي در سال 12هـ . ق. متولد شد.(4)
مدافع ولايت
کميل از ياران خاصّ امام علي (عليه السلام)است که در تمام مراحل زندگي، از ولايت آن حضرت دفاع کرد، هنگامي که اعتراضات مردم کوفه به والي آن ديار و عملکرد عثمان زياد شد، کميل و عمرو بن زراره فرزند قيس نخعي جزو اولين کساني بودند که پيشنهاد خلع عثمان و خلافت امام علي (عليه السلام)را مطرح کردند. آن دو، مردم را دور خود جمع کرده و در جمع آنها به سخنراني پرداخته و گفتند:
»اي مردم، عثمان در حالي که حق و باطل را به خوبي از هم تشخيص مي دهد، عمداً آن را پشت سر انداخته و ناديده گرفته است. اشخاص پست و ناشايست را بر جان و مال پاکان و صلحاي شما مسلّط کرده و به آنها قدرت و حکومت داده است«... (1)
. 1طايفه «نخع»، از بزرگترين و مشهورترين طوايف يمن بودند که به کوفه مهاجرت کردند. پيامبر خدا( صلي الله عليه وآله )اين طايفه را ستوده و در حق آنها فرمود: «أَللّهُمَّ بارِکْ فِي النَّخَع» (حماسه آفرينان، هادي دست باز، ج1، ص105).
. 2 عباد و زاهدان معروف کوفه هشت نفر بودند «اويس قرني، عمرو بن عتبة، يزيدبن معاوية النخعي، ربيع بن خثيم، همّام بن حارث، معضد الشيباني، جندب بن عبدالله و کميل بن زياد» (تاريخ دمشق، ج50 ، ص250).
. 3 نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي، ص599
. 4حماسه آفرينان، ج1، ص101
کميل بن زياد به عنوان صاحب سرّ امام علي (عليه السلام)شناخته مي شود. در طول مدت معاشرت با مولا، خاطرات زيادي از آن بزرگوار دارد که به مواردي از آن اشاره مي کنيم:
. 1جريان مقدس نما
کميل برخي از شبها همراه امام علي(عليه السلام)در مسجد کوفه به عبادت مي پرداخت. شبي امام علي(عليه السلام)و کميل پس از انجام عبادت از مسجد به طرف منزل حرکت کردند، در مسير راه از منزلي، صداي حزيني به گوش رسيد که کسي آيه {أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ... } را با صوتي بسيار حزين و جانسوز مي خواند، کميل از اين حالت متأثر شد و در ذهن از او تعريف کرد. بدون آنکه سخني به زبان آورد، مولا اميرالمؤمنين(عليه السلام)متوجه درون او شد و فرمود: »از زمزمه اين مرد تعجب نکن، او اهل آتش است. خبرش را در آينده به تو خواهم داد«.
کميل از حرف امام متعجب شد. مدت زماني گذشت تا اينکه جنگ نهروان پيش آمد و همانطور که امام خبر داده بود، عده زيادي از خوارج کشته شدند. پس از جنگ، امام علي(عليه السلام)در حالي که شمشيري به دست داشت، که از آن خون مي چکيد، از ميان سرهاي بريده خوارج مي گذشت; نزد کميل آمد و شمشيرش را روي سر بريده اي گذاشت و فرمود: يا کميل! {أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ... } ، کميل فهميد که اين شخص همان شخصي است که آن شب با سوز و گداز به راز و نياز مشغول بود، در اين لحظه خود را روي پاهاي امام انداخت و استغفار کرد.(1)
. 1نقش عايشه در تاريخ اسلام، علامه سيد مرتضي عسکري، ج1، ص173
کميل نقل مي کند: «همراه علي بن ابي طالب از شهر خارج شديم، هنگامي که به گورستان رسيديم، امام علي(عليه السلام)نظري به قبرستان انداخت و فرمود: «يَا أَهْلَ الْقُبُورِ، يَا أَهْلَ الْبَلاءِ، يَا أَهْلَ الْوَحْشَةِ، مَا خَبَرُ مَا عِنْدَکُمْ؟ فَإِنَّ الْخَبَر عِنْدَنا قَدْ قُسِمَتْ الاْمْوَالُ و أيتمَتِ اْلأوْلادِ وَ اسْتبدِلَ بِالاْزْواجِ، فَهذا خَبَرٌ عِنْدَنا، فَمَا الْخَبَر عِنْدَکُمْ؟.;«
»اي اهل قبور، اي اهل بلا، اي اهل وحشت، چه خبري نزد شماست؟ خبري که نزد ماست اين است که، همانا اموالتان تقسيم شد، فرزندانتان يتيم شدند و همسرانتان ازدواج کردند، اين خبري است که نزد ماست، چه خبري نزد شماست؟ {فَاِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقوي{ ،(2) سپس رو به من کرد و فرمود: اي کميل اگر به آنها اذن مي دادند در جواب مي گفتند:
سپس گريه کرد و فرمود: «يا کُمَيل، الْقَبرُ صُنْدُوقُ الْعَمَلِ وَ عِنْدَ الْمَوْتِ يَأْتِيْکَ الْخَبَر»; «اي کميل، قبر صندوق عمل است و هنگام مرگ، ديده مي شود. » (3)
. 1 سفينة البحار، دارالاسوه، ج7، ص538
. 2 بقره: 197
. 3 تاريخ دمشق، ابن عساکر، ج50 ، ص251
کميل بن زياد از راويان حديث به شمار مي آيد. او از امام علي(عليه السلام)، خليفه دوم، عبدالله بن مسعود، ابوهريره، عبدالله بن عمر و عثمان روايت نقل مي کند. برخي از محدثان نيز از کميل روايت مي کنند که عبارتند از: عباس بن ذريح، عبدالله بن يزيد صهباني، عبدالرحمن بن عابس، ابواسحاق سبيعي، اعمش، عبدالرحمن ابن زياد.(1)
فرماندار هِيت(2)
در سال 39هـ . ق. کميل بن زياد از طرف اميرالمؤمين(عليه السلام) به فرمانداري شهر هيت منصوب شد. پس از مدتي خبر به وي رسيد که ياران معاويه به فرماندهي «سفيان بن عوف» قصد يورش به هيت را دارند، به خيال اينکه آنها در «قرقيسا» (3) هستند، بدون اجازه امام علي(عليه السلام)50 نيروي مسلح را براي دفاع در شهر گذاشت و خود و يارانش به طرف آنجا حرکت کرد، تا در جنگ پيشدستي کرده باشد. سپاهيان معاويه از فرصت استفاده کرده به هيت حمله کردند و به غارت پرداختند. امام علي(عليه السلام)نامه اي به کميل بن زياد نوشت و او را سرزنش کرد.(4)
«پس از ياد خدا و درود! سستي انسان در انجام کارهايي که بر عهده اوست، و پافشاري در کاري که از
مسؤوليّت او خارج است، نشانه ناتواني آشکار، و انديشه ويرانگر است. اقدام تو به تاراج مردم «قرقيسا» در مقابل رها کردنِ مرزهايي که تو را بر آن گمارده بوديم و کسي در آنجا نيست تا آنجا را حفظ کند، و سپاه دشمن
را از آن مرزها دور سازد، انديشه اي باطل است. تو در آنجا پلي شده اي که دشمنان تو از آن بگذرند و بر دوستانت هجوم آورند، نه قدرتي داري که در کنار تو نبرد کنند، و نه هيبتي داري که از تو بترسند و بگريزند، نه مرزي را مي تواني حفظ کني، و نه شوکت دشمن را مي تواني درهم بشکني، نه نيازهاي مردم ديارت را کفايت مي کني، و نه امام خود را راضي نگه مي داري. » (1)
کميل از اينکه اسباب ناراحتي امام را فراهم کرده بود، به شدّت رنج مي برد و دنبال فرصتي مي گشت که ضعفش را جبران کند تا اينکه «شيب بن عامر ازدي» کارگزار امام در «نصيبين» نامه اي به کميل نوشت که «عبدالرحمان بن غياث» از طرف معاويه براي غارت سرزمين تحت فرمان اميرالمؤمنين، به طرف ما مي آيد، نمي دانم قصد هيت دارد يا نصيبين. کميل تصميم گرفت جلوي مهاجمان را بگيرد، او 600 نفر پياده نظام، براي حفاظت از شهر گمارد و همراه 400 سواره نظام به جنگ مهاجمان رفت و توانست آنها را شکستي سخت دهد. او سپس پيروزمندانه به هيت بازگشت و طي نامه اي خبر پيروزي قاطع خود را براي امام نوشت. امام علي (عليه السلام) در جواب نوشت:
«اما بعد، حمد و ستايش از آن خدايي است که هرگونه بخواهد عمل مي کند. پيروزي را بر هرکس که بخواهد نازل مي کند. پس پروردگارمان نيکو مولا و سروري است. همانا تو براي مسلمانان خوب عمل کردي و امامت را حمايت کردي در گذشته، حسن ظن من نسبت به تو اين گونه بود، پس تو و گروهي که همراهت براي جنگ دشمن رفتند، بهترين پاداش را داريد. پاداش صبر کنندگان مجاهد را. پس از اين دقت کن به جنگ نرو (2) و بعد از اين گامي به سوي نبرد بر ندار تا اينکه از من درباره آن اجازه گرفته باشي، خدا ما و تو را از حمايتِ ستمگران حفظ کند. او غالب و پيروز و حکيم است. سلام خدا و رحمت و برکاتش بر تو باد. » (1)
. 1 کميل بن زياد النخعي، ص38
. 2 هِيْت، يکي از شهرهاي مرزي ميان عراق و شام، در کنار فرات است که امروزه جزو ايالت رَمادي است که کاروان ها از آنجا به حلب مي رفتند. هيت شهري آباد و داراي حصاري محکم بوده است. تربت عبدالله بن مبارک در آنجا قرار دارد. (لغتنامه دهخدا، ج43، ص353)
. 3 شهري است در منطقه بين النهرين در انتهاي نهر فرات، سر راه بازرگاني عراق و شام.
. 4 سفينة البحار، ج7، ص539
.1 نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي، ص599
. 2 شيوه امام علي (عليه السلام) در جنگ شيوه تدافعي بود و تا دشمن حمله نمي کرد او پيشدستي نمي کرد. لذا به کميل توصيه مي کند تو به جنگ آنان نرو.
دعاي کميل، يادگار امام علي (عليه السلام) از دعاهاي معروف و مشهور ميان شيعيان است که آن را شبهاي جمعه با سوز و گداز قرائت مي کنند. مولاي عارفان اين دعا را که به دعاي «حضرت خضر» نيز مشهور است، به کميل بن زياد نخعي آموخت. کميل در اين باره مي فرمايد:
« با مولايم در مسجد بصره نشسته بودم، عده اي از اصحاب امام، دور او را گرفته بودند، يکي از اصحاب از امام پرسيد: مراد از فرمايش خداوند که مي فرمايد: } فِيها يُفْرَقُ کُلُّ أَمْر حَکِيم{ ،(2) چيست؟ حضرت فرمود: مراد شب نيمه شعبان است. به آن کسي که جانم در دست اوست، بنده اي از بندگان خدا نيست مگر اينکه آنچه از نيک و بد بر او جاري مي شود در شب نيمه شعبان تا آخر سال در مثل چنين شبي براي او تقسيم مي گردد و هيچ بنده اي آن شب را احيا نمي دارد و دعاي خضر را نمي خواند مگر اين که دعاي او مستجاب مي شود».
سپس حضرت به منزل رفت، شبانگاه به خانه مولا رفتم و در را کوبيدم، فرمود: اي کميل، تو را چه مطلبي است؟ جواب دادم: اي اميرالمؤمنين، درباره دعاي خضر آمده ام. حضرت فرمود: بنشين و چون اين دعا را حفظ کردي در هر شب جمعه يا در ماهي يک بار يا سالي يک بار يا در عمرت يک بار، آن را بخوان که خدا براي تو چاره مي سازد و ياري ات مي کند و روزي ات مي دهد و مغفرت الهي شامل تو مي شود. اي کميل، طول مدت رفاقت تو با ما واجب شد که خواهش تو را انجام دهيم. سپس فرمود بنويس: «اَللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُکَ بِرَحْمَتِکَ الَّتِي وَسِعَتْ کُلَّ شَيْء... » (1)
. 1 سيماي کارگزاران علي بن ابي طالب اميرالمؤمنين، علي اکبر ذاکري، ج1، ص299
. 2 دخان: 4
هنگامي که حجّاج بن يوسف والي عراق شد، ياران و اصحاب اهل بيت (عليه السلام) را تحت تعقيب قرار داد. روزي حجاج از «هيثم اسود» سراغ کميل را گرفت تا او را به قتل برساند. اسود جواب داد: او پيرمرد سالخورده اي است. حجاج گفت: شنيده ام که بين جمعيتها تفرقه مي اندازد. سپس دستور داد که کميل را دستگير کنند، هنگامي که کميل از قصد حجاج آگاه شد، از کوفه گريخت. چون حجاج به او دست نيافت، براي اينکه او را تحت فشار، تسليم کند، حقوق قبيله اش را که از بيت المال تأمين مي شد، قطع کرد.(2) هنگامي که کميل بن زياد از اين جريان آگاه شد، گفت: از عمرم چند سالي باقي نمانده، چرا باعث قطع روزي جماعتي شوم، لذا وارد کوفه شد و به دارالاماره رفت. و خود را تسليم کرد، حجاج به او گفت:
ـ اي کميل خيلي دنبالت گشتم تا تو را کيفر دهم.
ـ هر چه خواهي بکن که از عمر من جز اندکي باقي نمانده و عنقريب بازگشت من و تو به سوي خداست. مولايم به من خبر داده که قاتل من، تو خواهي بود.
در اين هنگام حجاج نام امام علي (عليه السلام) را برد و کميل صلوات فرستاد. حجاج که به شدت عصباني شده بود گفت:
» تو در شمار قاتلان عثماني. به خدا قسم فردي را بر تو مي گمارم که کينه اش نسبت به علي از محبت تو به او بيشتر باشد«.
آنگاه «ادهم قيسي» را که در دشمني با اهل بيت(عليه السلام) معروف بود، بر او گمارد و او سر کميل را از بدن جدا کرد.(1)
شهادت کميل در 82 هـ . ق. در سن نود سالگي به وقوع پيوست.(2)
. 1 الاقبال بالاعمال الحسنه، سيد رضي الدين ابن طاووس، ج3، ص331
. 2تاريخ دمشق، ج 50، ص 256
پس از شهات کميل، او را در سرزمين ثويّه دفن کردند. ثويّه منطقه اي در اطراف کوفه بود که زندان نعمان بن منذر حاکم حيره در اين منطقه قرار داشت.
در اين سرزمين، بسياري از اعلام و بزرگان ياران امام علي (عليه السلام) مدفونند که در حال حاضر اثري از قبور آنها نمانده است. برخي ياران امام علي که در اين سرزمين مدفونند، عبارتند از:
. 1 خبّاب بن اَرَت، از مسلمانان صدر اسلام است که در مکه آسيب فراوان ديد تا آنجا که مشرکين پشت او را داغ کردند،(3) وي از فضلاي مهاجرين به شمار مي رفت که جنگ بدر را درک کرده بود. نيز در جنگ صفين و نهروان شرکت داشت و در سال 39هـ . ق. فوت کرد و امام علي (عليه السلام) بر جنازه او نماز خواند. امام علي(عليه السلام) درباره او مي فرمايد: »خداوند خباب بن ارت را رحمت کند، با رغبت مسلمان شد و از روي فرمانبرداري هجرت کرد و با قناعت زندگي گذراند. از خدا راضي بود و مجاهد زندگي کرد. « (4)
. 2 جويرية بن مُسْهِر عبدي، به دستور ابن زياد، دست و پايش قطع و در کوفه به صليب کشيده شد.
. 3احنف بن قيس تميمي، وي نيز از ياران امام علي در جنگ صفين بود و در سال 67 هـ .ق. در کوفه فوت کرد.
4. سهل بن حنيف انصاري، والي امام علي در مدينه، در سال 38هـ. ق. در کوفه جان سپرد و امام علي بر جنازه وي نماز خواند.
. 1 منتهي الآمال، ج1، ص394; معجم رجال حديث، ج14، ص 538 : تاريخ دمشق، ج50 ، ص256
. 2 تهذيب الکمال في اسماء الرجال، ابن الحجّاج يوسف المزي، ج6، ص176
. 3نهج البلاغه، محمد دشتي، ص635
. 4 نهج البلاغه، حکمت 43
. 5عبدالله بن ابي اوفي، از شاهدان بيعت رضوان و آخرين صحابي پيامبر که در کوفه به سال 86هـ.ق. جان سپرد.
. 6 عبدالله بن يقطر، برادر رضاعي امام حسين (عليه السلام) و سفير اعزامي امام به کوفه. وي توسط ابن زياد همچون قيس بن مسهّر صيداوي، از بالاي قصر به زمين افتاد و به شهادت رسيد.
. 7عبيد الله بن ابي رافع، کاتب مخصوص امام علي.(1)
در حال حاضر قبر هيچ يک از اين بزرگان معلوم و مشخص نيست فقط مقبره کميل بن زياد، معروف و مشهور است. اين مقبره در زمان حکمراني عثماني ها و به دليل عدم توجه دولت وقت، رو به ويراني نهاد و متروک ماند. پس از سقوط امپراتوري عثماني اين مقبره و مسجد حنانه توسط شيخ باقر عبدالنبي دروبي بازسازي و تکميل شد. پس از تکميل مقبره، خودش توليت آستان و پذيرايي از زائران را بر عهده گرفت. اين افتخار نسل به نسل در اين خانواده ادامه يافته است.(2)
1. کميل بن زياد النخعي، علي بن الحسين الهاشمي الخطيب، ص96
. 2همان، ص93
منبع:پژواک ایران