ژئوپولتیک و ژئواستراتژی نفت (بخش سوم - نسخه اول )
سلاح نفت ، سلاح برای نفت .
کاظم رنجبر
ژئوپولتیک و ژئواستراتژی قدرت های جهانی و منطقه ای در رابطه با منابع نفت و گاز دریای خزر و آسیای مرکزی .
مقدمه: برخلاف آنکه تا کنون در کتاب ها و مقلات مهم و معتبر دنیا ف چنین می نویسند که :«...» کشف معدن نفت برای اولین بار در شهر آمریکائی :Titusville در ایالت پنسیلوانیا در آمریکا ، توسط : Colonel DARAK- درسال 1859 رخ داده است ، کشف اسناد معتبر تاریخی به این باور خط بطلان می کشد ، ومعلوم و به اثبات میرسد ، که ،نگارش تاریخ نفت از شهر باکو ، درساحل دریای خزر شروع می شود .
بنا به نوشته شرکت نفت : بریتیش پترولیوم (کمپانی معروف نفت متعلق به انگلستان ) این شرکت که همین
امروز هم فعالیت استخراج نفت و گاز در حوزه دریای خزر و انتقال آن از طریق لوله های مخصوص انتقال گاز و نفت از کشور های آذربایجان ، گرجستان و ترکیه به بندر سیحون در دریای مدیترانه را دارد ، با ارائه نامه ای چون سند تاریخی کشف شده ، مدعی است که : کشف نفت برای اولین بار درسال 1594 ، در در روستائی بنام :بالاخانا ( با لهجه زبان فارسی : بالا خانه ) در عمق 35 متری ، توسط فردی بنام : الله یار مراد نور اوغلی در چاهی بنام : سانقا چال پیدا کرده است . این سند امروز در اختیار موسسه : Caspian Energie (مرکز انرژی حوزه در یای خزر ) حفظ می شود .برای یاد آوری به خوانندگان ایرانی ، سال 1594 میلادی معاصر با دروان سلطنت شاه عباس کبیر است ، که در دوران سلطنت شاه عباس کبیر این بخش از قفقاز ، جزئی از امپراطوری سرزمین ایران بود .
بین سالهای 1636-1683 ، یک مسافر آلمانی ، بنام :آدام اولاریوس – (Adam-Olarus- متولد 1603- مرگ 1671) و کارمند سفارت سوئد در ایران - آنژلبرت کامپیفر (Engelbert Kaempfer – متولد 1651 مرگ 1716) نوشته هائی را در باره وجود چاه های نفت باکو از خود بجای گذاشته اند. به عبارت دیگر ، آنها از وجود چاه های نفت ولو بصورت ابتدائی و استخراج دستی وسنتی این ماده بمانند استخراج آب از چاه ، در منطقه باکو نوشته هائی از خود بجای گذاشته اند .
درسال 1798 نفت در دوچاه در روستای بی بی حیات در خلیج بی بی بفاصله 18 متر و 30 متر در ساحل دریاخزر استخراج می شد . بین سالهای 1820-1830 تصفیه خانه های صنعتی نفت ، بایک دستگاه استخراج و تصفیه آن در باکو اختراع شد. این سالها زمانی بود که بخش شمالی ایالت آذربایجان ، در اختیار دولت روسیه تژاری بود .اولین تصفیه خانه نفت کار خود را در منطقه بالاخانه کار خود را شروع کرد.
از سال 1873 ، برادران :نوبل (سوئدی بنیانگذار جایزه نوبل ) و سرمایه دار معروف انگلیسی یهودی الاصل :روچیلد در استخراج و تصفیه نفت در باکو را در اختیار داشتند .در این سال تصفیه خانه باکو صاحب تانکر(کشتی های نفت کش ) شد.این نفت کش با نام : زردشت بود (مظهر روشنائی ، وآتش ، که آن زمان مصرف خانوادگی نفت محدود به روشن کردن چراغ نفتی بود ، انتخاب نام زردشت پیامبر روشنائی ، انتخاب بسیار بجائی بود) . صاحب اولین کشتی نفت کش ، لودویک نوبل (Luddwig Nobel ) بود که این کشتی در سوئد ساخته شده بود . بین سالهای 1897-1907 ، بیش از 3000 چاه نفت در باکو و حومه آن ، ثبت و سرشماری شده بود .در آن زمان امپراطوری روسیه تزاری اولین تولید کننده نفت در دنیا شناخته شده بود ، و 95 درصد نفت تولید شده در روسیه را از حوزه دریای خزر استخراج می کردند . بین سالهای 1899 -1901 در باکو 11 ملیون تن نفت در سال تولید می شد ، که در حقیقت 50 درصد تولید نفت جهان بود . بین سال های 1918 و 1921 نظام کمونیستی شوروی ، صنعت نفت را ملی کرد و اولین تولید نفت :offshore (استخراج نفت از معادن موجود در دریا )در سال 1949 در دریای خزر شروع شد.
در سال 1920 ، اولین پولی تکنیک در رشته نفت در باکو بنیانگذاریگردید ، این موسسه اولین موسسه علمی در صنعت نفت در اروپا و آسیا بود ، که مهندسین و تکنسین های متخصص در رشته نفت را تعلیم و آموزش میداد. در حال حاضر این موسسه با عنوان : آکادمی نفت ، با 6232 دانشجو و 745 استاد متخصص و مهندس نفت را در 8 دانشکده تعلیم می دهد .اقتصاد نفت –مدیریت صنعت نفت – تکنولوژی صنعت نفت – شیمی نفت – ژئوفیزیک – تکنولوژی استخراج نفت - چاه زنی برای استخراج نفت ، رشته های تخصصی این آکادمی است که به دانشجویان این آکادمی تدریس و تعلیم داده می شود . ( ماخذ 1)
نگاهی مختصر بر ژئوپولیتیک دریای خزر و قفقاز ،و نحوه سلطه امپراطوری روسیه تزازی و روسیه کمونیستی بر این منطقه.
امروز بعد از فروپاشی نظام کمونیستی در روسیه ، حوزه دریای خزر ، و کشور های ساحلی آن و قفقاز ، یکی از حساسترین منطقه دنیا ودر عین حال محل رقابت های علنی قدرت های بزرگ ، آمریکا ، اتحادیه اروپا ، روسیه ، چین ، و کشور های وابسته به این قدرت ها ، چون ترکیه ، اسرائیل شده است . بی جهت نیست که بعضی از تحلیلگران مسائل سیاسی دنیا ، قفقازو حوزه دریای خزر و کشور های ساحلی آنرا ، از منظر پیچید گی ورقابت های علنی و پنهانی قدرت های بزرگ جهان در این منطقه حساس جهانی را با عنوان « خاورمیانه دوم » می نامند ( رجوع شود به کتاب با ارزش : Caucase du Sud, La nouvelle guerre froide ,Arménie,Azerbaïdjan,Géorgie.
به قلم :Gaïdz Minassian - ترجمه عنوان کتاب نوشته در زبان فرانسه : قفقاز جنوبی ،جنگ سرد تازه ، ارمنستان ،آذربایجان ، گرجستان . د کتر در علوم سیاسی و عضور گروه پژهشگران دانشگاه پاریس دهم – روابط بین المللی و دفاع ملی. انتشارات : Autrement Frontière -
منطقه قفقاز بمانند چهار راه ومحل تلاقی فرهنگ های شرق و غرب ، اروپا و آسیا ، همراه با معادن نفت و گاز ، و موقعیت سوق الجیشی ، ژئواسترتژیک ، همیشه مورد توجه قدرت ها بزرگ بود. از آنجائیکه تاریخ و فرهنگ وطن ما ایران از گذشته های بسیار دور با این سرزمین و تاریخ و تمدن و فرهنگ مردمان آن گره خورده است ، وحتی آینده ایران و تمامیت ارضی و استقلال ایران چه در گذشته و چه امروز با این سرزمین پیوند دارند ، لذا لازم است چند لحظه در این مقاله بر تاریخ این منطقه ، یعنی حوزه دریای خزرو و قفقاز مکث بکنیم .
* * *
دریای خزر ، در محل تلاقی تمدن شرق و غرب قرار گرفته است .از طریق این دریا ، ساکنان ساحلی آن ، ابریشم چین را به ساحل غربی آن در قفقاز می بردند و وبه بازرگانان اروپائی می فروختند. بعد از تسلط روسها بر این منطقه ، گروه های علمی از اروپا ، خصوصا انگلستان و روسیه ، در راستای کشف منابع طبیعی این دریا ، چون ماهی اوزون بورون (ماهی خاویار ) و منابع زیرزمینی سواحل این دریا ، یعنی نفت ، مطالعات و تحقیقات مختلفی می کردند . به ویژه اینکه اسطوره «آتش مقدس » در طول تاریخ تبدیل به باور مذهبی و دینی شده ، و با ساکنان سواحل دریای خزر ، مخصوصاً ساکنان ایرانی آن ، با نام :دین زردشت ، پیوند ابدی در آمده بود . در نهایت با کشف نفت ، ثروت اصلی و طبیعی این دریا ، توسط دولتهای اروپائی و در راُس آن روسیه و انگلیس را برای دست یافت به این انرژی حرص و طمع این دولتها رابرای دست یافتن به این ماده انرژی زا بر می انگیزد. همچانیکه با کشف و استخراج نفت در سال 1908 در مسجد سلیمان توسط انگلیسی ها ، تاریخ ایران و منطقه جنوب ایران با نفت گره خورده است ، درشمال ایران نیز خود منطقه قفقاز ، دریای خزر ، و نفت و گاز حاصل از این منابع ، در تاریخ ایران و در رابطه با رقابت های قدرت زورگو و رقیب و استعمار گر دیگر ، یعنی روسیه تزای و روسیه شوروی ، و بازماندگان آنان گره خورده است .
در این تحلیل و تفسیر وقایع تاریخی ، بطور اخص در ابتدا به چهار کشور ساحلی در یای خزر توجه خواهیم کردو وقایعی تاریخی مهم و سیاسی که در این منطقه رخ داده است ، توجه خود را به آنان متمرکز خواهیم نمود. در طول هزاره ها ی گذشته تمدن های متعددی در سواحل دریای خزر ظاهر شده اند ، تنها از این تمدن ها ، دو تمدن هستند که تا امروز به هستی خود در این منطقه ادامه می دهند :تمدن ایرانی – تمدن روسی . باید اضافه کرد که حضور تمدن ایرانی از گذشته های بسیار دور تا امروز بطور مدام با تاریخ دریای خزر گره خورده است. تا قرن شانزدهم میلادی ،این دریا ، دریای ایرانی و تورانی بود . بعد از آنکه شهر آستراخان ( Astrakhan ) در سال 1556 میلادی توسط امپراطور روسیه ایوان مخوف ( متولد اوت 1530- مرگ مارس 1584 ، دوران سلطنت 1547-1584 - معاصر شاه طهماسب یکم از سلسله صفویه ) تصرف شد ، این شهر که قبلاً پایتخت دولتهای خانات تاتار بود ، از آن تاریخ به مروز این شهر تبدیل به یک شهر روسی گردید.
اولین ارتباط روسهای قدیمی با ساکنان سواحل دریای خزر خصوصاً با ساکنان سرزمین کنونی آذربایجان ، به گذشته های قرون وسطی میرسد . بازرگانان روسی از قرن نهم میلادی برای تجارت به این منطقه مسافرت می کردند. .بخاطر موقعیت جغرافیائی این منطقه که راه گذر کاروانهای تجاری و محل تلاقی این راه هابود ، مسافرت های بازرگانان روس تداوم و گسترش پیدا کردند. فقط زمانی که اقوام مغول و تاتار ها بر این منطقه تسلط داشتند ، حضور بازرگانان روسی در این منطقه کاهش پیدا کرد. . اولین رابطه دیپلماتیک بین روسیه و شیروان به اواخر قرن پانزدهم میرسد . قبل از آنکه : پطر کبیر (تولد : 1672-مرگ 1725) به سلطنت برسد ، رابطه روسیه با قفقاز به رابطه تجاری محدود می شد. در دوران سلطنت پطر کبیر است که روسیه سیاست خود را در رابطه با کشورهای ساحلی دریای خزر ، علناً سیاست نفوذ و توسعه طلبی در برنامه خود قرار میدهد و از این طریق ، مدت دو قرون و نیم روسیه با ایران مرز مشترک پیدا میکند . اولین عملیات نظامی پطر کبیر در راستای تسلط روسیه به مناطق ایرانی قفقاز به سالهای 1722-1723 میلادی میرسد . این عملیات نظامی با پیروزی روسیه ختم میشود و به دنبال این پیروزی ، زمینه توسعه طلبی این کشور در راستای تسلط خود به تمام منطقه قفقاز ادامه پیدا میکند .
اما ایرانی ها به آسانی مغلوب روسها نشدند.از قرن نوزدهم حضور نظامی روسیه و در نهایت تسلط این کشور به مناطق ساحلی شرقی و غربی در یای خزر شروع شد ، و فقط بخش کوچکی از ساحل جنوبی این دریا به ایران واگذار شد.گرچه سهم ایران از این دریا بخش کوچک و بسیار مختصر بود ، ولی در نهایت دریای خزر انحصاراً تبدیل به دریای ایران و روس شد. با وجود این سایر قدرت ها ی توسعه طلب نیز بنحوی حضور خود را علناً اعلامی می کردند . از آنجائیکه امپراطوری انگلیس حضور خود در هندوستان را تثبیت کرده بود ، ضمن نگرانی خود از توسعه طلبی روسیه ، انگلیس با نفوذ در دستگاه حکومتی ایران من غیر مستقیم سدی برای گسترش نفوذ روسیه به مناطق جنوبی ایران بود .
قدرت دیگری ، یعنی امپراطوری عثمانی نیز تلاش بر آن داشت که به سواحل دریای خزر نزدیک شود . اولین جنگ جهانی (1914-1918) و انقلاب بالشویکی 1917 روسیه ،و جنگ های داخلی و دخالت های مستقیم قدرت های خارجی در دو دهه اول قرن بیستم ، برای حضور روسیه کمونیستی در دو ساحل غربی و شرقی دریای خزر ، مشکلاتی را برای این کشور فراهم آورد . در نهایت روسیه شوروی توانست این مناطق را با نام «جمهوری های سوسیالیستی » در جماهیر شوروی ادغام بکند (جمهوری های سوسیالیستی آذربایجان – ترکمنستان – قزاقستان )
لنین قرار داد موجود بین روسیه تزاری وایران را که در راستای اداره دریای خزر بسته شده بود لغو کرد .اتحاد جماهیر شوروی جانشین روسیه تزاری شد. در این مدت نیز که ایران تبدیل به یک نظام مشروطه سلطنتی شده بود (1906) در یای خزر بدون یک قرار داد رسمی در تملک روسیه شوروی و ایران باقی ماند . .
در جنگ دوم جهانی ،که روسیه شوروی از آن با عنوان : جنگ بزرگ میهنی ، یاد می کند نفت حاصل از معادن دریای خزر و راه استراتژیک حمل و نقل از طریق رودخانه ولگا و دریای خزر ، در شکست آلمان نازی نقش اساسی خود را با دیگر نشان دادند.
از سال 1991 ، سال فروپاشی نظام کمونیستی شوروی ، مناطق ساحلی دریای خزر ، شاهد تحولات سیاسی بسیار مهمی شد ند .به دنبال انحلال اتحاد جماهیر شوروی ، تعداد کشور های ساحلی دریای خزر از دو کشور ایران و شوروی به پنج کشور :روسیه –ایران –قزاقستان- آذربایجان و ترکمنستان ارتقاع یافت .
امروزه هیچ یک از مناطق روسیه شوروی سابق ، به اندازه مناطق و کشورهای ساحلی دریای خزر ، توجه دولت ها و قدرت های خارجی را برای دست یافتن به ذخا ئر نفت و گاز و موقعیت ژئواستراتژیک مخصو ص بخود حوزه دریای خزر (چهار را تلاقی تاریخی و تمدنی اروپا و آسیا ، چه از غرب به شرق ، چه از شمال به جنوب ) این چنین بخود جلب نکرده است . به یقین هیچ طرح تقسیم منابع آبی – منابع زیر زمینی در سایر نقاط دنیا چون ، منابع آبی ،نفتی – و گازی دریای خزر مشکل و مسئله آفرین باشند .
قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ، دریای خزروجمهوری های ساحلی آن ، مسائل متعددی از منظر سیاسی –اقتصادی ، محیط زیست ... داشت .بعد از فرپاشی نظام کمو نیستی بر شدت این مسائل افزوده شده است. مذاکره و یافتن راه حل برای این مشکلات بین دو دولت : روسیه شوروی وایران ، به مراتب خیلی آسان تر از مذاکره با 5 کشور ساحلی امروز است. امروز هر کشور ساحلی دریای خزر با اعمال انفرادی خود ، سعی بر آن دارد منافع دولت خود را حفظ بکند .عدم وجود موافقتنامه و همکاری های مشترک واقعی و وحدت عمل ، هر کدام از دولت ها بدون در نظر گرفتن حقوق سایر کشور های همسایه ، تنها حقوق خود را تقاضا می کنند.
اهمیت دریای خزر درست بخاطر نفت و گاز این دریا است. منطقه در حال تبدیل شدن به یک قدرت نفتی و گاز است .با در نظر گرفتن اهمیت نفت و گاز به عنوان انرژی در سطح جهان ، چه از منظر اقتصادی و چه از منظر استراتژیک تسلط بر مخازن و ثروت های دریای خزر و استخراج و فروش آن ، باعث رقابت های سیاسی منطقه ای بی رحمانه ای شده است. این رقابت ها در چها رچوب مثلث مرسوم رابطه :تولید –مصرف – انتقال نفت و گاز- نقش بازی می کنند.برای روسیه نقش استراتژیک دریای خزر در توسعه سرزمین اراضی باز مانده از سنت توسعه جغرافیائی امپراطوری روسیه از گذشته ها است. روسیه در راستای این اهداف توسعه جغرافیائی بالطبع به زودی با رقابت های آمریکا – اروپای غربی – ایران – تر کیه مواجه شد. از این منظر روسیه سعی بر آن دارد اهداف برنامه های اجرائی خو د در این منطقه را با واقعیت های تازه ژئوپولیتیک منطقه مطابقت دهد .
بین ایران و روسیه هرگز قرارداد تعین حدود و سهم طرفین از ذخائرزیر زمینی دریای خزر وجود نداشت. چنین قرار داد بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ظهور کشور های متعدد اطراف دریای خزر مشاهده و علنی شد. از این منظر دریای خزر تبدیل به مرکز رقابت های قدرت های متعدد شد.
نتیجه گیری
با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیائی قدرت های های جهانی و منطقه ای در رابطه با قفقاز، روسیه در شمال ، خاورمیانه در جنوب ، کشور های صنعتی اروپا در غرب ، اقتصاد در حال توسعه چین در جنوب شرق و شرق ، آسیای مرکزی و قفقاز در آینده در قلب رقابت های اقتصادی واستراتژیک سرسختانه قرار خواهند گرفت . از این رقابت های بی رحمانه برای تعین مسیر انتقال نفت و گاز ، مسلماً در نهایت به رقابت های بازرگانی قدرت های بزرگ و قدرت های منطقه خواهد کشید که در حقیقت امر ، این مبارزات سیاسی و علنی در منطقه قفقاز و آسیای مرکزی ، یک مبارزه پیچیده و چند بعدی است که در آن ، معیار ها ، معادلات و مسائل استراتژیک ، ژئوپولیتیک ، اقتصاد فرا ملی نقش دارند . در نهایت ، مبارزات برای کنترل این منطقه اشکال متعددی خواهد داشت که عاملان کمپانی های فراملی ، چند ملیتی ، همچنین حرکت های سیاسی افراطی فعال در منطقه نقش خواهند داشت . این سئوال پیش می آید : آیا نباید شروع یک تغیر و تقسیم و مرزبندی های جدید منطقه ای را در آینده شاهد بود؟
مسلم است که آمریکا همراه با سایر قدرت های بزرگ یک روش و مدیریت مشترکی را در منطقه جستجو بکنند ، گرنه امکان برخورد های خونین و جنگ های قومی مذهبی در منطقه بسیار است . ماخذ (2)
مسیر انتقال نفت باکو به دریای مدیترانه برای ارائه به بازارهای بین المللی و مشارکت مستقیم شرکت های چندملیتی نفتی دنیا در این طرح . .
ادامه دارد .
به قلم کاظم رنجبر ، دکتر درجامعه شناسی سیاسی .
پاریس .17 ماه مه 2012 .
اقتباس بطور کامل و یا به اختصار با ذکرنام نویسنده و سایت ، کاملاً آزاد است .
1- http://www.vitaminedz.com/l-histoire-du-petrole-s-est-ecrite-a-bakou/Articles_15688_235928_0_1.html
2-http://www.rmes.be/CDR7/6TSCR7.pdf
منبع:پژواک ایران
