دگرگونی ها و تحولات اجتماعی و عوامل این تغیرات بنیادین از منظر جامعه شناسی .
بخش پنجم- نسخه 1.
کاظم رنجبر
- سه اشتباه تحلیلی مارکس از منظر : رالف گوستاو دهراندورف - Ralf Gustave Dahrendorf
در رابطه با مبارزات طبقاتی .
1- قبل از هر چیز مارکس تمام مبارزات اجتماعی را ، مخصوصا مبارزات مهم اجتماعی ثبت شده در تاریخ را ، مبارزات طبقاتی قید کرده است . از منظر داهراندورف اشتباه مارکس در این نکته است که مارکس این مبارزات را با یک نگاه ساده اندیشی و خارج از قاعده میداند . برای دهراندورف طبقه اجتماعی ، یک گروه بیشتر از مجموع گروهای متشکل جامعه با منافع مخصوص طبقه و مشخص خود نیست .یک طبقه برای دفاع از منافع طبقه خود مبارزه میکند .مبارزات طبقاتی در واقع مبارزات برای دفاع از منافع طبقاتی است که جامعه را به گروهای متعدد تقسیم کرده است . بعلاوه تمام مبارزات اجتماعی الزاما به مبارزات طبقاتی منتهی نمی شوند .
2- مارکس بر این عقیده بود که مبارزات طبقاتی در نهایت الزاما به انقلاب منتهی می شود . برای مارکس انقلاب تنها راه رهائی مبارزات طبقاتی بود . در صورتیکه میتوان با تجربیات تاریخی نشان داد که مبارزات طبقاتی در نهایت میتواند به نتایج دیگری به غیر از انقلاب نیز منتهی شود . در تحلیل مارکس انقلاب تنها راه فعال و آینده ساز حرکت تاریخ است و تنها قدرت واقعی برای تحول بنیادین جامعه می باشد .
این نوع تحلیل از تاریخ در بعضی شرایط مخصوص مسلما قابل قبول می باشد ولی بدون انقلاب نیز در راستای تحولات بنیادین راههای دیگری در جامعه وجود دارد .
3- سومین انتقادی که دهراندورف از تحلیل مارکس می کند این است ، که مارکس ریشه طبقات اجتماعی و مبارزات طبقاتی را ، مالکیت وسیله تولید ،میداند . این اشتباه تحلیلی مارکس اصل و منشاء اش « باور های خیالی و پغمبر انه » و پیش گوئی های او در رابطه با «ظهور جامعه بدون طبقات و از بین بردن اصل مالکیت » می باشد .
دست آورد دهراندروف از این تحلیل تغیر و تحولات جامعه ناشی از مبارزات اجتماعی برای جامعه شناسان معاصر از اهمیت بالائی بر خوردار است . این تحلیل ازاین منظر دارای اهمیت است که نکات مثبتی به : جامعه شناسی پویا و مفاهیم علمی و روند تحولی مفاهیم جامعه شناسی را در طول زمان غنی میسازد . در عین حال این نکته را نیز میتوان اضافه کرد که نکات ضعف این تفسیر در نهایت راه را برای تحلیل و تفسیر اندیشمندان متخصص جامعه شناسی سیاسی را باز می کند .
نکات مثبت دست آورد های تحلیلی دوهراندورف .
دوهراندرف بیش از هر جامعه شناسی نظریه های خود در رابطه با : مبارزات اجتماعی از منظر جامعه شناسی را بر مبنای نظریه های عمیق و غنی تکیه داده و آنها را تحلیل می کند . قدرت تحلیلی نظریه های دوهراندروف در راستای تفسیر نحوه روند وحدت اجتماعی و در عین حال بیانگر عامل مبارزات اجتماعی می باشند .
Mc Clelland- مک کللاند ( متولد 1917 – مرگ 1998 –روانشناس آمریکائی ) بر روی ارزشهای اجتماعی و باورهای اجتماعی چون باورهای دینی تکیه میکند . او بر تلاشهای انسان در راستای رسیدن به موفقیت ها اجتماعی تاکید می کند . و بر این باور است : فرد وقتی رفتار و افکار خود را عوض میکند که مطمئن باشد با این اعمال به موفقیت های اجتماعی خواهد رسید. لازمه این موفقیت های اجتماعی داشتن استعداد مدیریت ، و مدیریت موسسات اداری و تولیدی است . از مجموع این موفقیت های فردی است که یک جامعه از یک مرحله عقب ماندگی به مراحل پیشرفت های اجتماعی – اقتصادی قدم می گذارد .
Talcott Parsons- تالکوت پارسونس (جامعه شناس آمریکائی متولد 1902- مرگ 1972 در اثر خود با عنوان : روند دخالت عوامل خارجی در بهبود شرایط اجتماعی ، اساس و شروع این توسعه و روند تغیرات بنیادین جامعه را از دایره ارزشهای حاکم و اصول و آداب رسوم می داند .رسیدن به تحولات و بهبود بخشیدن و آماده بودن بر این تحولات و تغیرات شروع می شود . برای تغیرات اجتماعی 4 شرط باید در جامعه وجود داشته باشند .
1- حفظ ارزشها .2- جذب در بدنه جامعه 3- نظام سیاسی حاکم 4 – نظام اقتصادی حاکم . به عبارت دیگر تا نظم حکومتی در جامعه همراه با نظم اقتصادی همراه با ارزشهای اجتماعی حاکم نباشد تحولات بنیادین اجتماعی امکان پذیر نیست . گذر از مرحله ابتدائی به مرحله مدرن زبان و فرهنگ مرحله مدرن را لازم دارد .
Max Weber -ماکس وبر ، اقتصاد دان و جامعه شناس آلمانی متولد 1864 – مرگ 1920
در تحلیل و تفسیر های خود سعی بر آن دارد که نشان بدهد : چگونه باور های فرد ، رفتاری های اجتماعی فرد را تحت شعاع قرار می دهد. وبر در این تحلیل و تفسیر ، رابطه عامل فرهنگی و اجتماعی را عامل زیر بنائی جامعه را با عامل فرهنگی در ارتباط قرار میدهد . ماکس وبر بر این عقیده است که عامل فرهنگی به تنهائی در روند جامعه تاثیر گذار نمی باشد ، بلکه یکی از عوامل موثر در تحولات جامعه می باشد . ارزش های چون مذهبی ، اخلاقی میتوانند عامل تغیرات اقتصادی باشند . عوامل فرهنگی بیشتر از عوامل زیر بنائی جامعه نمیتوانند به تنهائی عامل دگر گونی اجتماعی محسوب بشوند. عوامل فرهنگی همراه باسایر عوامل در دگرگونی جامعه نقش دارند . بر عکس ماکس وبر بر این عقیده است که شرایط اقتصادی میتوانند بر روی باورهای دینی تاثیر گذار باشند
(بهترین نمونه این نظریه درجامعه ایران امروز در پایان هزاره دوم ، عصر خرد گرائی در کشورهای پیشرفته علمی دنیا ، حاکمیت باورهای خرافی بر گرفته از جامعه عشیره ای 1400 سال پیش عربستان توسط یک عده روحانی و بخشی از تحصیل کرده های ایرانی زیر عنوان : اسلام ناب محمدی در ایران امروز است !!!)
بعلاوه فراموش نباید کرد در یک جامعه دین در طبقات و صفوف مختلف جامعه نقش آفرین می باشد .
: آلن تورن Alain Touraine .-جامعه شناس فرانسوی متولد 1925- نقش ایده ئولوژی را در روابط اجتماعی مورد توجه و مطالعه قرار می دهد و بر این عقیده است : در جامعه مدافعان یک ایده ئولوژی به عنوان مدافعان طبقه مخصوص وارد صحنه مبارزات سیاسی می شوند . بعلاوه ایده ئولوژی از منطر آلن تورن عامل تقویت و همبستگی یک گروه اجتماعی می باشد . و اضافه می کند و می گوید : مبارزات ایکه باعث ظهور ایده ئولوژی های مختلف می شود در نهایت به سلطه یکی از ایده ئولوژی ها در جامعه شده و باعث دگرگونی جامعه می گردد. تجربه تاریخی حز ب بلشویک به رهبری لنین در روسیه ، و به قدرت رسیدن این حزب و استقرار نظام دیکتاتوری زیر پوشش :« جمهوری کمو نیستی شوروی »، و یا استقرار نظام دیکتاتوری دینی در ایران زیر پوشش :« جمهوری اسلام ناب محمدی خمینی » نمونه های تاریخی این تجربیات سلطه ایده ئولوژی های انحصاری می باشند .
تغیرات اجتماعی حاصل نیروی مبارزات متقابل گروهای های اجتماعی می باشند که در نهایت به ظهور طبقه جدید منتهی می شود . نظریه پردازان « متخصص در توسعه اجتماعی » به آداب و رسوم حاکم در جامعه را به عنوان عامل مقاومت در تقابل با تغیرات اجتماعی جامعه سنتی یا در راستای تغیرات آن نقش مهم دارند و مورد توجه قرار می دهند . به عنوان مثال ، در قبال اصلاحات ارضی و اجتماعی محمد رضا شاه ، قشر آخوند جامعه ایران ، با یک گروه از تحصیل کرده گان دانشگاهی ، بظاهر «روشنفکران اسلامی » با تبلیغ و چاپ و انتشار کتاب های متعدد با عنوان های چون : غرب زدگی از جلال آل احمد ، آلیه ناسیون ( از خود بیگانگی ) از علی مزینانی معروف به علی شریعتی ، اقتصاد اسلامی ، از آقای ابوالحسن بنی صدر تحصیل کرده دانشکده معقول و منقول تهران
، خود را در مقابل اصلاحات اجتماعی و فرهنگی نظام محمد رضا شاه قرار دادند ، و راه را برای حاکمیت استبداد دینی برای آخوند ها ، با باور و ارزشهای اجتماعی دوران جاهلیت اعراب 1400 سال پیش عربستان را در ایران هموار کردند .
Gaston Bachelard گاستون باشلار : فیلسوف فیزیک دان و ریاضی دان ;و جامعه شناس فرانسوی متولد 1884 – مرگ1962 ، در اثر معروف خود با عنوان : جامعه شناسی شناخت به «رفتار اجتماعی » جامعه اهمیت قابل توجه قائل است باشلار عقیده دارد : «...» یک چهار چوب مستند (مظور چهارچوب رفتاری و ارزشهای حاکم در جامعه . مثلا ارزش های باورهای دینی در جامعه ایران ) قبل از آنکه از طریق تجربه ارزش های واقعی خود را ارائه بدهند دلائل متعددی را برای تائید وجودی خود ارائه مید هند . مثلا در جوامع اسلامی با قوانین اسلامی حاکم ، دست دزد را طبق قوانین اسلام 1400 سال پیش ، قطع می کنند ، وزنی را که زنا کرده است سنگسار می کنند . این اعمال را قبل از آنکه نتیجه مثبت و یا منفی آن از منظر منطق عقلی و علمی مورد مطالعه قرار بگیرد ، یک عده از اعضای جامعه آنرا بر مبنای احساسات و سطح شعور فردی و اجتماعی تائید می کنند و بر این باور هستند که با قطع دست دزد ، دزدی در جامعه ریشه کن می شود !!!. در صورتیکه باقطع دست دزد و یا سنگسار کردن زن زانی ، این مسائل اجتماعی از بین نمیرود .
ماکس وبر در اثر معروف خود با عنوان : اخلاق پرتستان : Ethique protestans ، بطور روشن و آشکاراز عمل قرض دادن با بهره دفاع می کند و آن را قانونی می شناسد و ثروت اندوختن را یکی از الطاف خداوندی میداند . ماکس وبر نظام سرمایه داری را نظام ایده ال اقتصادی میشناسد . واین نظام را ناشی از عمل کرد گروهی موسسات تولیدی در جستجوی حد اکثر منافع ، ناشی از سازماندهی عقلانی و نیروی کار موسسه میداند که مسئولین موسسه به دنبال حد اکثر سود ، موسسه تولیدی را سازمان دهی می کنند . نباید فراموش کرد که در چنین نظام تولیدی هر نوع تحولات و تغیرات باید از طریق نیروهای خارج از موسسات تولیدی نظام حکومتی سرمایه داری ، نقش آفرینان تغیرات اجتماعی هستند .
دو جامعه شناس فر انسوی : B-Rosier و P-Dokès بر این عقیده هستند چنین رابطه یعنی رابطه سرمایه داری در راستای ثروت اندوزی ، زمانی امکان پذیر است که جامعه از منظر فرهنگی با اندیشه های دوران قرون وسطائی ، یعنی مخلوطی از فلسفه دین ، بهره و ربح ، مشروع و قانونی شناخته شود چونکه خود عمل قرض دادن ، یک عمل توام با خطر احتمال عدم پرداخت قرض توسط قرض گیرنده است . این دو جامعه شناس بر این عقیده هستند : ارزش های حاکم در جامعه عامل تغیرات اجتماعی هستند و درجه اهمیت و تاثیر گذاری آن بستگی به اعتقادات توده مردم به این ارزش ها می باشد .
نقش ایده ئو لوژی ها در جامعه .
با معنی و مفهوم ایده ئولوژی شروع بکنیم . ایده ئولوژی یک سیستم اندیشه با معیارهای واضح اساسا تنظیم شده که برای شرح و توضیح و تفسیر و اثبات و موقعیت یک گروه یا یک طبقه اجتماعی بکار گرفته می شود . ایده ئولوژی دارای بار ارزشی است و در راستای دادن طیف مشخص برای حرکت های اجتماعی این ارزش ها بکار گرفته می شوند . ار منظر :Léon Dion - این سیستم اندیشه هدف اش توضیح و تفسیر موقعیت اجتماعی در راستای دادن طیف و گرایش های مشخص برای مبارزات اجتماعی و تاریخی است . از این منظر ایده ئولوژی برای جامعه شناسان ، یک پدیده استراتژیک بوده و به جامعه شناسان امکان درک واقعیت های درونی و تاریخی جامعه را در اختیار آنان می گذارد . در واقع ایده ئولوژی در سطح و تاریخ جامعه قرار دارند . به عنوان مثال ، تمام ادیان ، در بر گیرنده یک ایده ئولوژی از منظر ارزشی و روابط اجتماعی هستند . انقلاب اسلامی ایران در 22 بهمن 1357 ، با یک ایده ئولوژی کاملا ارتجاعی و با ارزش های جامعه سنتی عربسان 1400 سال پیش بر جامعه ایران حاکم شد . از منظر ذاتی ، ایده ئولوژی یک شاهد یک عمل اجتماعی جامعه بر گرفته از منظز و ارزش های تاریخی آن جامعه است . ایده ئولوژی ها در عین حال که بار تشریحی و وصفی دارند در عین حال دارای دو خصوصیت هستند : 1- خصوصیت تصویری ، یعنی بیان واقعیت های اجتماعی جامعه 2- خصوصیات مبارزات طبقاتی جامعه .
در یک مرحله مشخص ایده ئولوژی به بعضی از طبقات جامعه امکان تغیرات اجتماعی میدهد . مثلا قبل از انقلاب اسلامی ، اغلب روحا نیون در ایران از طریق روضه خوانی زندگی فقیرانه را می گذراندند . امروز همین روحانیون و فرزندان آنان ، اقتصاد ایران را کاملا در اختیار دارند و در سرمایه گذاری های داخل ایران و خارج از ایران با سرمایه های کلان شرکت می کنند .
بنا به اندیشه های ولادیمیر ایلیچ لنین :( متولد 1870- مرگ 1924 – تئوریسین و رهبر انقلاب کمونیستی روسیه و بنیانگذار اتحاد جماهیر شوروی ) ، و لوئی آلتوسر :( 1918- 1990 فیلسوف فرانسوی عضور حزب کمونیست فرانسه ، یکی از روشنفکران معتبر کمونیست ، که برای تجدید و نوآوری اندیشه های کارل مارکس در سالهای 1960 نظریه های نوینی را با تکیه بر اندیشه های سایر فلاسفه غیر کمو نیست به جامعه روشنفکری فرانسه ارائه داد . )
ولادیمیر ایلیچ لنین و لوئی آلتوسر عقیده دارند که : ایده ئولوژی ها سلاح لازم برای مبارزات طبقاتی می باشند . آلن تورن:Alain Tourain ، بر این عقیده است که ایده ئولوژی ، طبقات اجتماعی را در تضاد و تقابل مبارزاتی قرار می دهد وبین این طبقات زمینه مبارزات طبقاتی را فراهم می سازد . و ادامه می دهد : نقش آفرینان مبارزات طبقاتی با مشخص کردن روند جامعه وارزش های طبقاتی جامعه و منافع و اصول هر طبقه ، علیه رقبای طبقاتی و ارزش های آن مبارزه می کنند . با این واقعیت ها آیا باید ایده ئولوژی را عامل ابتدائی تغیرات جامعه دانست ؟ چنین برداشت از مبارزات طبقاتی را باید در چهار چوب زیر بنای جامعه تجزیه و تحلیل کرد
نیو دیل:به انگلیسی : New Deal برنامه نوین اقتصادی و اجتماعی فرانکلن روزولت رئیس جمهور آمریکا ،بعد از بروز رکود بزرگ اقتصادی در سال 1929اطلاق می‌شود. نیودیل چیزی نبود جز دخالت دولت دراقتصاد برای خروج ا زبحران وخیم سرمایه داری ودمیدن جان تاره به زیرساخت‌های این نظام. به همین دلیل بلافاصله پس از پیروزی روزولت در انتخابات سال 1932، دولت فدرال برنامه‌های اصلاحی خود را آغاز کرد که به تحولات عظیم اقتصادی و اجتماعی در جامعه ایالات متحده آمریکاانجامید.وی با استفاده از پشتوانه عظیم مالی دولت، به سرمایه گذاری در امور عمرانی و زیربنایی پرداخت تا از این طریق با بیکاری مبارزه نماید و با تزریق پول به طبقه کارگر، امکان خرید محصولات انبار شده در کارخانجات را فراهم کند. رکود اقتصادی سال1929 به این دلیل بروز کرد که قدرت خرید پائین کارگران و طبقه متوسط زمینه فروش محصولات وصنعتی و کشاورزی را از بین برده بود. بنابراین روزولت و مشاور اقتصادی وی،( جان مینارد کنز متولد 1883- مرگ 1946 – John Maynard Keynes )
یکی از اقتصاد دانان برجسته قرن بیستم میلادی ،ایجاد رونق اقتصادی را از طریق پرداخت کمک‌های مالی دولت فدرال و سرمایه گذاری در اموری که بخش خصوصی رغبتی به سرمایه گذاری در آن نشان نمی‌دادند، در صدر برنامه‌های خود قرار دادند.
روزولت همچنین در نظام پولی و مالی مداخله کرد و نظارت دقیقی را بر عملکرد بانک‌های خصوصی و بازارهای سهام به مرحله اجرا در آورد. وی انحصار بخش خصوصی را در اینگونه فعالیت‌ها شکست و به تنظیم بازار پرداخت. بدین ترتیب اقتصاد کنیزی جای اقتصاد آدام اسمیترا که در آن دست بازار نیروی اقتصادی شناخته می‌شد، کنار گذاشت. دموکرات‌ها نظریه دولت رفاهی را ارائه کردند. موفقیت این برنامه، حمایت وسیع توده‌های آسیب دیده از بحران اقتصادی را برای حزب دموکرات و شخص روزولت به همراه آورد و به همین دلیل وی توانست در انتخابات سال 1936 با کسب ۶۰ درصد آراء مردمی و 523 رای مجمع انتخاباتی در قبال رقیب جمهوریخواه خود به پیروزی دست یابد. تا آن هنگام چنین پیروزی قاطعی برای هیچ یک از روسای جمهوری ایالات متحده حاصل نشده بود و این بیانگر رضایت عمومی از برنامه‌های اجتماعی و رفاهی این حزب در نزد افکار عمومی بود.(ماخذ2)
برای شناخت ماهیت و طبقه بندی ایده ئولوژی ها ، لازم است به شرایط اجتماعی ظهور و رشد ایده ئولوژی توجه کرد . چه بسا در یک شرایط مشخص ، ایده ئولوژی های دروغین (جامعه بدون طبقات لنین و استالین ، جامعه اسلام ناب محمدی روح الله خمینی رشد میکنند و توده ملت را به گمراهی می کشند )دقیق شد . ظهور ایده ئولوژی یک پدیده ساده نیست در ست برعکس یک پدیده بسیار پیچیده می باشد.
ایده ئولوژی ها را حد اقل از چهار طریق میتوان شناخت .
1- رهبران حرکت های اجتماعی ، ایدهئولوژی های خود را به کدام طبقه اجتماعی ارائه می دهند ؟ لنین خود را رهبر کارگران به دنیا معرفی می کرد ، آیت الله خمینی خود را رهبر مستضعفان به ملت قالب می کرد .
2- رابطه ایده ئولوژی با قدرت حاکمیت .
3- وسیله استقرار ایده ئولوژی توسط قدرت حاکم . (درروسیه کمونیستی و ایران اسلامی ، اعدام ، زندان ، شکنجه ، محرومیت از حقوق شهروندی )
4- محتوی ایده ئولوژی قدرت حاکم .
در واقع ایده ئولوژی یک واقعیت ساده بیش نیست . با یک تحلیل کامل از پدیده قدرت حاکم جدا از تبلیغات مردم فریبانه همین قدرت حاکم می توان حقیقت و ماهیت قدرت حکومتی را را شناخت .
پایان .
پاریس .14 ژوئن 2014 .
اقتباس بطور کامل و یا مختصر ، با ذکر نام نویسنده و ماخذ کاملا آزاد است .
ماخذ 1.
ماخذ 2.
منبع:پژواک ایران
