شب چله یا آن‌گونه که در میان  ایرانیان معروف است؛ شب یلدا، حکایتگرِ طولانی‌ترین شب سال است. به این معنی که این شب، گریوه‌ای از گذار 365 روزه  زمین بر گردِ خورشید است که در آن ، بیشترین زمان از 24بازه‌ی  ساعته‌ی شبانه روز به حاکمیت تاریکی اختصاص دارد.

با توصیفِ بالا، « یلدا» سرآغاز فصل سرد و فرودآیی برف و یخبندان و زمستان است.

منطقی است که بیندیشیم: معنای دیگر ِ شبِ  چله، پیریِ سپهر و طبیعت در چرخه‌ی هستیِ سالانه است، که خود نمادِ چرخه‌ی هستی در نامتناهی است. و از همین نگر، درست نقطهِ مقابلِ شبِ نخستِ تیرماه است که در آن سهمِ روز، روشنایی و گرما بیش از درازای شب و بروایتی درازترین روزِ سال است.

 البته این را نیز می دانیم که دو روز و شب برابر (اعتدالی)  را نیز در گذارِ سال داریم که در آنها سهم شب و روز برابر است: یکی سرآغاز پاییز که نخستین روزِ  مهر است و دیگری اعتدال بهاری یا آغازِ فروردین.

ایرانیان به مرور و پس از تجربه‌اندوزیِ در گذارِ هزاره ها اندک اندک بر این واقعیت‌های سپهری پی بردند و با توجه به جایگاه و منزلت هر یک از این مقاطع و برشِ‌های سال بدان معنا بخشیده و در چهار چوب نیازهای خویش آیین‌ها و رسم‌هایی را برای آن‌ها تعریف کرده  و بکار گرفتند.

اما اگر بخواهیم بطور ویژه به یلدا بپردازیم،  لازم است بگوییم که « شب چله» در میان ایرانیان به دو مفهوم بد و خوب معنا یافت.

«بد»؛ از این زاویه که بدلیل طولانی بودن تاریکی و آغاز یخبندان، تصویری نحس و بد مروا تلقی می‌شد که از آن بیم و یوی ماندگاریِ تاریکی، بیماری، درد، سرما و پایانِ کار و کوشش بمشام می رسید. که این خود به معنای مرگ خورشید بود! پس برخورد آغازین و ابتدایی در اسطوره و آیین‌های کهنِ ما،بدمروایی و نحوستِ «یلدا» است.

و «خوب»؛ از این زاویه که «یلدا» شب باززایی و زایشِ دوبارهِ خورشید نیز هست و از همین رهگذر به این باور رسیدندکه:  « در ناامیدی بسی امید است/ پایانی شبِ سیه سپید است!»

باید توجه داشت که وزنِ بدی و خوبی و خوش مروایی و بدمروایی و بشارت زایشِ «یلدا»یی در تمامیِ دوران  حیات اجنماعیِ ایرانیان یکسان نبوده است.

در دور دستهای تاریخ که هنوز بشر با سپهر بیشتر طبیعی برخورد و رفتار می کرد؛ یلدا نحس، نامهربان، تلخ و سرشار از سرما و تاریکی و در یک کلام «مرگ خورشید» معنا داشت و بهمین خاطر می‌بایست شب زنده‌داری کرد، آتش افروخت، و نمادهای گرما وآتش همانند انار، هندوانه و رختِ سرخ بکار گرفت و با چلسمهِ شبِ چله و « آجیل »، با خواب که نماد مرگ بود، مبارزه کرد و بیدار ماند تا بدین وسیله از طول شب  و تاریکی کاسته شود و زمان زایش خورشید فراز آید!

اما هرچه بشر به امروز نزدیکتر شد و برای ندانسته‌هایش پاسخ یافت؛ اندک اندک در ذهنش نحوست و ناخوشایندی و مرگِ خورشید در شبِ  «یلدا» رنگ باخت و بجای آن «زایش خورشید» در بامداد اول زمستان برجسته‌تر گشته و یلدا معنای شبِ تولد خورشید بخود گرفت.

سنتِ شب‌نشینی، قصه‌گویی بزرگترها که همیشه وزن روایاتِ حماسیِ آن بر دیگر روایت‌ها می چربید، میوه‌ها آتشین و شعاله‌های سرکش و گرمابخشِ آتش و بویژه دلاوری پهلوانان حماسی که بیشتر از دلِ شاهنامه برمی‌خاست و حماسهِ دلانگیزِ آرش کمانگیر گرمابخش این شب شد، تا بدینگونه آدمی به سهم و توان خویش گرما را بر کالبد یخ‌زده‌ی هستی دمیده و روشنایی را بر سپاهِ شب و تاریکی بتاباند!

*  یلدا واژه‌ای سریانی است که به زبان عربی راه یافته و به معینس زادن است. واژه تولد نیز از مشتقات همین واژه است.

منبع:پژواک ایران