بخش 3- کشف و استخراج نفت در ایران.

وقتی یک کشور دارای دانش مورد نیاز برای کشف و استخراج ثروتهای زیر زمینی خود نمی باشد و به ناچار دست کمک به سوی شرکتها و متخصصین خارجی دراز می نماید، امری ناپسند نیست. به شرط آنکه پس از آموزش و تربیت  کادر فنی مورد نیاز اداره آن واحدهای صنعتی در طول یک زمان معقول، بتوان با حداقل ضرر و زیان مادی و معنوی از زیر بار وابستگی به آن شرکت خارجی و کارشناسان مربوطه خارج شد. و این چنین شاهکاری بود که به دست مرد بزرگ تاریخ معاصر ایران دکتر محمد مصدق عملی گردید.

اما شوربختانه و در کمال تآسف پس از پیروزی انقلاب در نتیجه پاکسازی یا به کلامی بهتر "پاک رانی و گریزاندن" تمامی کارشناسان خبره، با تجربه و برجسته صنعت نفت ایران آنهم به دلایل واهی،(1) سرنوشت صنعت نفت ایران پس از گذشت 37  سال از آن زمان به گونه ای رقم زده شده است که در حال حاضر بیش از زمان آغاز عملیات احداث پالایشگاه آبادان  در سال1287  شمسی(1908 میلادی)، به کمک شرکتهای خارجی متخصص در امور تأسیسات نفتی نیازمند گردیده ایم. از این جهت که حکومت جمهوری اسلامی در طول این 37 سال تا توانسته است وزیر و مدیر و متخصصِ متعهدِ نالایق و در ظاهر فدایی اسلام اما در اصل نفع خود جو و غرق در فساد مالی تربیت نموده است و نه دلسوز صنعت نفت، سربلندی مردم و کشورشان! وقتی که دانسته جای ایدئولوژی و هدف با یکدیگر عوض می شود، سرنوشتی بهتر از این در انتظار سرزمین و مردمی که با آن ایدئولوژی اداره می گردند، نخواهد بود.

***

مهندس رینولدز(تصویر) بسیار امیدوار بود که نخستین چاهِ نفت در منطقه نفتون که حفر آن در تاریخ دوم بهمن ماه 1286 خورشیدی آغاز شده بود به ذخیره قابل توجهی از نفت برسد. به ویژه آنکه مشاور صاحب نام دارسی یعنی توماس باورتون ردوود( 1846–1919 -Boverton Redwood Thomas تصویر) و یک نفر زمین شناس که از سوی "شرکت براما" به ایران اعزام شده و از منطقه نفتون دیدن کرده بودند بسیار خوشبین بودند که تلاش برای کشف و استخراج نفت در این ناحیه سرانجام به نتیجه دلخواه خواهد رسید.

یک افسر ارتشی/امنیتی انگلستان به نام آرنولد تالبوت ویلسون (Arnold Talbot Wilson- تصویر) در سال 1907 در رأس بیست نفر از افراد سواره فوج هیجدهم نیزه داران بنگالی ظاهراً برای تقویت گارد کنسولگری انگلستان اما در عمل جهت حمایت نظامی و حفاظت از حفاران کانادایی شرکت نفت دارسی از میانرودان (عراق فعلی) به ایران اعزام می گردد. این افسر که علاوه بر سرپرستی گروه حفاظت میدان نفتی نفتون بر کشف و استخراج نفت نیز نظارت می داشته، در کتاب خاطرات خودش که در سال 1394 در ایران با نام "سفرنامه ویلسون در جنوب غربی ایران" ترجمه و چاپ شده،  نوشته است: «هیئت مدیره "شرکت براما" در گلاسکو که نگران هزینه های بسیار سنگین ادامه حفاری بودند، از طریق ارسال یک تلگرام به رینولدز اطلاع می دهند که باید عملیات حفاری را متوقف نماید. ولی رینولدز اعتنا ننموده و همچنان به عملیات حفاری ادامه می دهد.»(2)

در تاریخ 26 اردیبهشت سال 1287 (ماه می 1908 م) بوی شدید گاز طبیعی در منطقه و به خصوص در اطراف دکل حفاری چاه شماره یک به مشام می رسد. و این اتفاق موجب خشنودی و دلگرمی رینولدز می گردد. تا آنکه سرانجام در ساعت 4 بامداد روز پنجم خرداد همان سال(26 مه 1908 م)، جریان نفت از عمق 360 متری(1179  فوت) تا ارتفاع 20 متر بالاتر از دکل حفاری به آسمان فوران می کند.(تصویر) و این آغاز پیدایش طلای سیاه در ارتباط با صنعت نوین نفت در سرزمین باستانی ایران می بود.

رینولدز، مهندس پر تلاش و با پشتکار بلافاصله تلگرامی به دفتر تلگرافخانه در بغداد می فرستد که از آنجا به دفتر مرکزی شرکت براما در گلاسکو مخابره شود. متن پیام او چنین بوده است: «مفنتخرم که گزارش بدهم که چاه شماره یک در ساعت چهار بامداد امروز در عمق 1179 فوتی به نفت رسید.»

میزان نفت دهی چاه شماره یک در همان روز مورد آزمایش قرارداده می شود و 297 بشکه نفت از آن استخراج می گردد.

حدود ده روز بعد، در تاریخ پنجم ماه ژوئن(15 خرداد 1287) چاه شماره دو نیز در عمق 1010 فوتی به نفت رسیده و جریان نفت از آن فوران می نماید.

تا پایان سال 1908 میلادی دو حلقه چاه دیگر در همان منطقه حفر می گردد که هر دو به نفت می رسند.  کشف نخستین میدان نفت در خاورمیانه در منطقه نفتون (مسجد سلیمان بعدی) در مجموع حدود هفت سال به طول انجامیده است. این میدان نفتی در لایه های آهکی ای موسوم به "آسماری" به ضخامت از چند متر تا 518 متر، واقع در جنوب غربی کوه آسماری در منطقه تنگ گل ترش قرار داشته است. کوه آسماری در 32 کیلومتری جنوب شرقی مسجد سلیمان واقع شده است.

آزمایش نشان می دهد که نفت استخراجی از چاه میدان نفتون از نوع نفت خام سبک (از نظر فنی 39/4API) بوده که شامل 13 درصد گوگرد می شده است. در هر صورت تا سال 1979 (1357) تعداد 316 حلقه چاه در میدان نفتی مسجد سلیمان حفر گردیده  که در مجموع حدود یک میلیارد بشکه نفت از آنها استخراج شده است. تولید نفت در آن میدان در سال 1979 (سال پیروزی انقلاب) برابر با 7000 بشکه در روز بوده است.

در حال حاضر استخراج نفت از لایه های آسماری در میدان نفتی مسجد سلیمان دیگر فعال نیست. زیرا نفت از عمق بیشتری استخراج می گردد. ولی آسماری هنوز هم از یکی از میادین نفتی مهم در حوضه زاگرس به شمار می رود.

در اینجا جا دارد که درودی فرستاده شود به روان مهندس جورج برنارد رینولدز (1925- 1853م)، پیش قراول کشف و استخراج نفت در ایران (و ونزوئلا) که با دانش حرفه ای، تلاش شبانه روزی و پشتکار خود سرانجام توانست نفت، این ثروت با ارزش و گرانبهای ملت ایران را کشف و استخراج نماید. او در آن شرایط بسیار دشوار در منطقه که کمترین آنها استقلال نسبی منطقه، خود مختاری خان های بختیاری از حکومت مرکزی و بی اعتنایی آنها نسبت به دستورات حکومت مرکزی، نبود راه و عدم امکان سفر مستقیم از تهران به منطقه، محیط کاری ناامن، گرما، بهداشت نامناسب، تغذیه نامساعد، اهالی بیسواد و متعصب، کارگران شاغل ناآگاه و بیسواد و به آسانی تحریک پذیر برای ایجاد وقفه و کارشکنی در عملیات و ... توانست با مدیریتی بی نظیر و صبر و تحمل بسیار مسئولیت خودش را حتی علیرغم مخالفت کارفرمایان ناامید شده اش، به بهترین وجه ممکنه انجام داده و به نتیجه برساند.(خدمت او به ایران به عنوان کسی که نخستین گام در بنیان گزاری صنعت نفت ایران را جسورانه برداشته است هیچ ارتباطی به قرارداد اسارت بار دارسی که در نتیجه بی عرضگی مظفرالدین شاه و خام طمعی بسته شده است ندارد. وی تنها وظیفه شغلی خود را در کمال صداقت و لیاقت به بهترین وجه ممکنه انجام داده است. باید توجه داشت که خود نیز یکی از قربانیان مالی قرارداد دارسی به شمار می رود. ار آن مهمتر اینکه هنوز هم پس از گذشت 108 سال از زمان خدمت رینولدز انگلیسی در منطقه نفتون و چیار سرخ، بسیاری از پزشکان و متخصصین ایرانی تمایلی به انجام وظیفه در مناطق محروم و تقریباً با کمبود های مشابه منطقه نفتون و چیارسرخ آنزمان ندارند!)  

به جرأت می توان ادعا نمود که وفاداری، صداقت و امانت حرفه ای رینولدز نسبت به  کارفرمایانش، هموطنانش، کشور انگلستان و حتی ایران و ایرانی ها به مراتب  بیشتر از مثلاً تمامی بدهکاران بزرگ بانکی که با گردنکشی آشکارا حاضر به بازپرداخت بدهی خودشان نیستند، سعید مرتضوی (هر چند که مقایسه رینولدز با این دزد و جنایتکار نوعی اهانت به او است)، سیدمحمد جهرمی که در واقع علینقی است و سید هم نیست اما داماد جناب حجت الاسلام ناطق نوری می باشد، محسن رفیقدوست، حمیدرضا خاوری، محمدرضا نعمت زاده وزیر تقریبا دائمی صنعت، کلیه سرداران سپاه شاغل در قرارگاه خاتم الانبیا، سردار رستم قاسمی وزیر سابق نفت و باند مربوطه و همچنین جناب مهندس بیژن نامدار زنگنه و همکارانش در وزارت نفت و بسیاری دیگر و حتی دکتر محمود احمدی نژاد بوده است.

مهندس زنگنه با به اجرا گذاشتن قراردادهای بیع متقابلBuy-Back)) در دولت خاتمی، لغو مقررات عدم فروش نفت به شرکتهایی که فاقد پالایشگاه هستند و از همه مصیبت بارتر انعقاد محرمانه قراردادی با حمید ضیا جعفر عراقی الاصل مدیر عامل "شرکت نفت کرسنت" به عنوان دلال و واسطه کشور امارات جهت فروش گاز از میدان سلمان خلیج فارس با یک قیمت ثابت بسیار نازل نسبت به بهای روز گاز طبیعی آنهم در مدتی طولانی که در صورت اجرا شدن، کشور ایران از درآمدی نزدیک به 20 میلیارد دلار محروم و به همین میزان به مردم ایران ضرر می رسید. البته بخش قابل توجهی نیز برای همیشه به جیب مبارک خودش و همدستانش ریخته شد.(3) از بولعجبی های روزگار آنکه ایشان، مهندس بیژن نامدار زنگنه در دولت یک رئیس جمهوری اصلاح طلب دیگر یعنی دکتر حسن روحانی، دوباره وزیر نفت شده است!؟ 

دانیل یرگین(Daniel Yergin) نویسنده آمریکایی برنده جایزه پولیتزر در کتاب پر فروش خود بنام حماسه تلاش برای نفت، پول و قدرت (The Epic Quest for Oil, Money, and Power ) در مورد شخصیت مهندس رینولد اینگونه چنین نوشته است: جورج رینولدز انسانی بود که همه چیز را گِرد هم آورد. او وقتی در سپتامبر سال 1901میلادی (شهریور 1280) وارد ایران شد حدود پنجاه سال سن داشت. او با تلاش خستگی ناپذیر توانست یک صنعت دشوار و غیر عادی را پایه گذاری کند. او مهندس، زمین شناس، مدیر، مدیر عملیات میدانی، سیاستمدار، زبان شناس و مردم  شناسی در قالب یک نفر بود. با این همه رینولدز سرانجام از احترام و پاداشی که در خور تلاشش بود برخوردار نشد.»

باید اضافه نمود که تقریبا کلیه اتباع انگلستان که به نوعی در برنامه ریزی برای غارت نفت ایران شرکت می داشته اند به لقب "سر" مفتخر شده اند به جز مهندس رینولدز بینوا که حتی پاداش مناسبی نیز دریافت نداشته است. (باز هم تکرار می نمایم که سود هر چه بیشتر در برابر هزینه هر چه کمتر از اهداف نهایی هر شرکتی اعم از بازرگانی و یا صنعتی می باشد. لذا بر دارسی و شرکت متبوع او حرجی نیست که نفت ایران را به ثمن بخس غارت کرده اند. بلکه شاهنشاه قدرقدرت مظفرالدین شاه، میرزا نصرالله مشیرالدوله و مهندس‌الممالک (نظام‌الدین غفار) مجرمان اصلی غارت طلای سیاه ایران می باشند.)

آرنولد تالبوت ویلسون(4- تصویر)، افسر انگلیسی ناظر بر عملیات حفاری چاه نفت شماره یک میدان نفتی نفتون در کتاب خاطرات پیشتر ذکر شده خود در مورد مهندس رینولدز چنین نوشته است: «او باعث شد تا کسانیکه توان دیدن جلوی پای خود را هم نداشتند به ثروت برسند».

و در سوی دیگر قضیه بدون توجه به گذشت زمان به درستی می توان اذعان داشت که رینولدز حتی باعث  گردیده است تا کسانی در جمهوری اسلامی ایران نیز که قدرت دیدن جلوی پای خودشان که هیچ بلکه توانایی دیدن نوک دماغ خود را هم نداشته و حتی «لیاقت اداره یک نانوایی» را هم ندارند به ثروتهای افسانه ای دست یابند! (ادامه دارد)

م. کامبوزیا

2016-08-08

پانوشت ها:

1--بسیاری از کارشناسان ارشد پالایشگاه آبادان و عملیات غیر صنعتی که توسط کمیته های پاکسازی و یا هیئت های بازسازی نیروی انسانی از کار برکنار و یا در بهترین حالت بازنشسته پیش از موعد گردیده بودند، دوباره به کار دعوت شدند. اما این بار به عنوان مشاور و نه مستخدم، آنهم با دریافتی هایی به مراتب بیشتر از حالتی که اگر اخراج نمی شدند دریافت می داشتند!  برخی نیز به آسانی جذب صنعت نفت لیبی گردیده و به جای مشاوران اخراج شده آمریکایی به کار مشغول شدند. چند تنی هم در پالایشگاه نفت سئول در کره جنوبی استخدام گردیدند. در این باره در بخش مربوطه بیشتر نوشته خواهد شد.

2- علاوه بر این هیئت مدیره شرکت در گلاسکو، یک نامه رسمی به تاریخ 14 می 1908 (24 اردیبهشت 1287) برای مهندس رینولدز ارسال داشته اند که در آن نامه به او دستور داده شده بوده که اگر تا عمق 1600 فوت نفت پیدا نشد باید حفاری را تعطیل کند و تمام تجهیزات را با کشتی به شرکت عودت نماید. اما به دلیل دشواری و کندی جریان ارسال پست به منطقه، این نامه در ماه ژوئن/تیر همان سال به دست رینولدز می رسد که در آنزمان چاه شماره یک به نفت رسیده بوده است. لذا او پاسخی قاطعانه به آن نامه می دهد: «با توجه به یافتن نفت دستور شما قابل تجدید نظر است؛ بنابراین نمی توانم آنرا اجرا کنم.»

-3 محمد رضا نعمت زاده وزیر همیشگی صنعت ایران که خود به فساد مالی گسترده ای آلوده است در خرداد سال ۹۳ خبر می دهد که دادگاه بین المللی لاهه ایران را به دلیل لغو قرارداد کرسنت، ۱۸ میلیارد دلار جریمه کرده است، هر چند بعدها این خبر از سوی وزارتخانه‌های نفت و صنعت تکذیب شد! مصطفی پورمحمدی وزیر دادگستری دولت روحانی در تاریخ 23 امرداد 1393 در مصاحبه مطبوعاتی خود در پاسخ به پرسش خبرنگار تسنیم در مورد رأی دادگاه لاهه نسبت به عدم اجرای تعهدات جمهوری اسلامی چنین اظهار داشته است: «به حکم دادگاه اعتراض می‌کنیم زیرا امکان واخواهی وجود دارد. این پرونده در مرحله ابتدایی است و ما در حال پیگیری هستیم.» و این دم خروسی است که از لای قبای خون آلود مصطفی پور محمدی بیرون افتاده است. پاسخ او نشان دهنده این واقعیت است که مطابق حکم دادگاه لاهه، جمهوری اسلامی محکوم به پرداخت غرامت به شرکت نفت کرسنت گردیده است. در غیر این صورت به چه جهت باید به حکم صادره اعتراض بشود؟

4- سرآرنولد تالبوت ویلسونSir Arnold Talbot Wilson)  ۱۸۸۴ - ۱۹۴۰) یک نظامی انگلیسی بود که از سال ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ به عنوان کمیسر مدنی بریتانیا در بغداد انجام وظیفه می کرد. ویلسون به خاطر نقشی که در اداره استعماری میانرودان (عراق بعدی) در زمان جنگ جهانی اول و بعد از آن داشت شهرت یافت، پس از شورش ۱۹۲۰ در عراق، برکنار شده و "سر پرسی کاکس" به جای او منصوب شد.

ویلسون بر کشف نخستین چاه نفت خاورمیانه در مسجد سلیمان در سال ۱۹۰۸ نظارت داشت. وی در خلال سال‌های ۱۹۲۱ تا ۱۹۲۴ نیز ریاست کل امور اداری شرکت نفت ایران و انگلیس بر عهده وی بوده است. او در سال ۱۹۲۴ به شرکت نفت ایران و انگلیس در لندن منتقل شد.

مهندس رینولدز سوار بر اسب              مهندس رینولدز نفر سمت چپ و دو تن از همکارانش در منطقه نفتون

بر پا کردن سکوی حفاری نفت در میدان نفتی نفتون              عملیات استخراج نفت در مسجد سلیمان

دو تصویر تاریخی از انجام عملیات حفر چاه نفت در نفتون توسط گروه حفاری رینولدز (نگاهی هم به البسه و سر و وضع آن دو کارگر ایرانی بومی نیز بیندازید!)

فوران نفت از چاه شماره یک میدان نفتون - وضعیت فعلی چاه شماره یک که هم اکنون به صورت نوعی موزه در آورده شده است و در مرکز شهر مسجد سلیمان قرار دارد.

میدان نفتی نفتون و ساختمانهای مربوطه - نمونه برداری از نفت چاه شماره یک مسجد سلیمان برای آزمایش توسط جورج رینولدز

سر توماس باورتون ردوود - آرنولد تالبوت ویلسون ریاست کل امور اداری شرکت نفت ایران و انگلیس در ایران در خلال سال‌های ۱۹۲۱ تا ۱۹۲۴ میلادی

منبع:پژواک ایران