۱۰ روز پس از بازگشت تحریم‌های پیشین ایالات متحده و هم چنین اعمال تحریم‌های تازه‌تر این کشور علیه ایران، گزارش شده است که مقام‌های عراقی با ایران بر سر مبادله غذا در برابر گاز توافق کرده اند.

خبرگزاری «رویترز» به نقل از مقام‌های عراقی نوشته است دولت این کشور در پی گرفتن مجوزهای معافیت از تحریم از دولت «دونالد ترامپ»، رییس جمهوری امریکا است تا پس از انقضای مهلت ۴۵روزه ایالات متحده، واردات گاز ایران به عراق ادامه یابد.

بر اساس این گزارش، عراق به عنوان راه حل به ایران پیشنهاد کرده است در برابر گاز دریافتی، غذا و کمک‌های بشردوستانه به جمهوری اسلامی ایران ارسال کند و با قبول این پیشنهاد از سوی ایران، موضوع برای دریافت مجوز به ایالات متحده منتقل شده است.

پیش تر وزارت انرژی روسیه هم پیشنهاد مشابهی به ایران داده بود. هم زمان با تشدید تحریم‌های امریکا و تلاش اروپا برای تاسیس یک سازوکار مالی با هدف بازگرداندن پول نفت صادراتی ایران، وزارت امور خارجه ایران گفته بود که این برنامه مشابه «نفت در برابر غذا» نیست.

عراق به عنوان راه حل به ایران پیشنهاد کرده است در برابر گاز دریافتی، غذا و کمک‌های بشردوستانه به جمهوری اسلامی ایران ارسال کند و با قبول این پیشنهاد از سوی ایران، موضوع برای دریافت مجوز به ایالات متحده منتقل شده است.

اما در واقع، وضعیت جاری در ایران برای افکار عمومی و حتی مقام های جمهوری اسلامی ایران یادآور برنامه نفت در برابر غذا است و با وضعیت حکومت «صدام حسین» مقایسه می شود.
«حسین موسویان»، از چهرهای سیاسی پیشین جمهوری اسلامی که سال های اخیر مقیم امریکا شده است، دو ماه پیش از شروع تحریم ها گفته بود: «در خبرها، به راست یا دروغ، موضوع نفت دربرابر غذا یا نفت دربرابر کالا مطرح شده است. خدا نکند که چنین اتفاقی بیفتد که لکه ننگی تاریخی برای ایران خواهد بود.»

برنامه نفت دربرابر غذا در عراق چه بود؟

برنامه نفت در برابر غذا سازمان ملل متحد برای دولت عراق در زمان رهبری صدام حسین، پس از اشغال کویت و جنگ دوم خلیج فارس طراحی شد. این برنامه تا چند ماه پس از سقوط صدام به طور رسمی ادامه داشت. مطابق این برنامه که با مصوبه شورای امنیت سازمان ملل متحد شکل گرفت، به عراق اجازه داده می شد با وجود تحریم‌های بین المللی که به دلیل اشغال کویت اعمال شده بود، نفت خود را تا حد رفع نیازهای اولیه بشردوستانه، شامل مواد غذایی و دارو صادر و پول آن را دریافت کند.

قطع نامه ۹۸۶ شورای امنیت که برنامه نفت در برابر غذا را طراحی کرده بود، در فروردین سال ۱۳۷۴ با اجماع کامل اعضای شورای امنیت تصویب شد اما یک روز بعد دولت صدام حسین آن را رد کرد. با کاهش پی در پی صادرات نفتی و افت شدید درآمدهای دولت عراق و نیز بروز بحران در تامین دارو و غذا، صدام حسین حدود یک سال پس از تصویب، این برنامه را پذیرفت و تا انتهای حکومت او که در بهار ۱۳۸۲رقم خورد، یعنی برای حدود هفت سال ادامه داشت.

برنامه نفت در برابر غذا هرچند از وقوع قحطی در عراق جلوگیری کرد اما به فساد گسترده ای دامن زد که حتی دامن افراد خانواده «کوفی عنان»، دبیرکل وقت سازمان ملل متحد را هم گرفت. فروش نفت عراق با دور زدن تحریم های بین المللی هم باعث بروز فسادهای اقتصادی دیگری شد که زمانی در ایران پرونده افرادی چون «بابک زنجانی» با آن مقایسه می شد.

در پاییزسال ۱۳۸۲، شورای امنیت سازمان ملل ابتدا با تصویب قطع نامه ای، به برنامه نفت در برابر غدا خاتمه داد و سپس در تابستان ۱۳۹۴عراق را از ذیل تحریم های فصل هفتم منشور ملل متحد خارج کرد تا بتواند آزادانه نفت خود را صادر کند. در وضعیتی که ایران تحت تحریم های بین المللی قرار داشت، عراق به سرعت جایگاه سنتی ایران در سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) را که در مقام دوم بود، گرفت که هنوز هم ادامه دارد.

آیا ایران شبیه وضعیت عراق در زمان صدام حسین است؟ تفاوت ها و مشابهت هایی میان وضعیت فعلی ایران و عراق سال ۱۳۷۴وجود دارد؛ عراق در آن زمان کشور اشغال گری به شمار می رفت که به خاک کویت تجاوز کرده و تحریم هایی که علیه آن وضع شده بود، وضعیتی بین المللی داشت. ایران به کشوری تجاز نکرده و تحت تحریم های بین المللی قرار ندارد اما ایالات متحده می خواهد درآمدهای حکومت ایران را به شکل موثری کاهش دهد. «جان بولتون»، مشاور امنیت ملی دونالد ترامپ، رییس جمهوری امریکا گفته است:«حکومت ایران را آن قدر فشار می دهیم که مثل میوه، هسته اش از پوست بیرون بزند.»

 تحریم های ایالات متحده امریکا علیه ایران یک جانبه اند و از این جهت دولت ها ملزم به رعایت آن ها نیستند. اما به دلیل دامنه گسترده این تحریم ها و بزرگی ابعاد اقتصادی امریکا که شرکت ها به فعالیت در آن احتیاج دارند، نهادها و افراد غیردولتی در برابر این تحریم ها آسیب پذیرند و عمدتا آن را رعایت می کنند.

دولت های شریک توافق هسته ای «برجام» مثل چین و روسیه و دیگر دولت هایی که منافعی در حفظ روابط با جمهوری اسلامی ایران دارند مانند عراق و ترکیه، به دنبال راهی هستند که هم زمان با رعایت تحریم های امریکا علیه ایران و حفظ منافع خود، حکومت ایران را هم از خود خوشنود نگه دارند.

 تحریم های ایالات متحده امریکا علیه ایران یک جانبه اند و از این جهت دولت ها ملزم به رعایت آن ها نیستند.

هشت کشور، از جمله چین، هند و ژاپن که از بزرگ ترین واردکنندگان نفت ایران هستند، از دولت ایالات متحده برای شش ماه معافیت گرفته اند تا به خرید نفت از ایران که آن را کم هم کرده اند، ادامه دهند. در واقع، امریکا به این کشورها معافیت از تحریم داده است تا صادرات نفت ایران به طور کامل قطع نشود. اگر نفت ایران به یک باره از بازارهای جهانی حذف شود، قیمت جهانی آن افزایش پیدا می کند و در این حالت، ایران با صادرات کم تر، مدتی منافع مالی بیش تری به دست می آورد که این موضوع کاملا با سیاست امریکا در تضاد است.

اما انگیزه امریکا از دادن معافیت به خریداران نفت ایران در داخل دولت جمهوری اسلامی ایران طور دیگری تعبیر می شود. «حسن روحانی»، رییس جمهوری ایران در روز شروع تحریم های نفتی گفت ما هنوز نفت مان را با وجود تلاش امریکا برای قطع کامل آن می فروشیم. به تازگی هم گفته است: «امریکایی‌ها فهمیدند آن قدر راه و مسیر برای فروش نفت داریم که تحریم آن ها بی‌اثر است.»

مطابق قوانین تحریم ها علیه ایران، وزارت انرژی و خزانه داری امریکا اوایل سال آینده خورشیدی، یعنی سال ۱۳۹۸، با مرور وضعیت بازار نفت، درباره میزانی که این کشورها باید از خرید نفت از ایران کم کنند، تصمیم می گیرد.

تا همین جا هم با خروج امریکا از توافق هسته ای برجام و پیش از بازگشت کامل تحریم ها، صادرات نفت ایران از حدود دو میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه به حدود یک میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه کاهش پیدا کرده که به معنی کم شدن ۷۰۰ هزار بشکه صادرات در روز است. یعنی فقط اعلام تصمیم امریکا به بازگرداندن تحریم ها، به افت حدود یک چهارم از نفت صادراتی ایران انجامیده است.

در صورتی که در شش ماه آینده به همین میزانی که از صادرات نفت ایران کاسته شده است کم شود، میزان نفت صادراتی ایران در وضعیتی قرار خواهد گرفت که پیش از توافق هسته ای برجام قرار داشت. مقام های حکومت ایران گفته اند که در آن دوره برای پرداخت حقوق کارکنان دولت به بحران نزدیک می شدند.

مشتریان نفت جمهوری اسلامی که از امریکا به مدت شش ماه برای ادامه خرید از ایران معافیت از تحریم گرفته اند، نمی توانند کل پول نفت کشور را به حساب های شرکت ملی نفت و بانک مرکزی واریز کنند. امریکا این نهادها را نیز تحریم کرده است. خریداران نفت باید پول ایران را در حساب ویژه ای که جمهوری اسلامی ایران به آن دسترسی ندارد، نگه دارند. بخشی از پول نفت ایران با پول ملی آن کشورها محاسبه می شود و فعلا برای خرید اقلام بشردوستانه یا معاوضه با کالا، در اختیار ایران قرار می گیرد. به بیانی دیگر، از زمان تصمیم به شروع تحریم نفتی ایران و نه حتی شروع رسمی آن، جمهوری اسلامی ایران در مقایسه با سال گذشته نفت کم تری می فروشد، قیمت جهانی نفت کاهش یافته و ایران برای حفظ موقت مشتریانش مجبور به دادن تخفیف شده و علت درآمدهای نفتی آن تنوع بیش تری یافته است. این در حالی است که همان پول را هم نمی تواند به طور کامل وارد ایران کند.

تابستان ۱۳۹۵، «محمدباقر نوبخت»، معاون رییس جمهوری ایران گفته بود اگر برجام نبود، امروز باید برنامه نفت در برابر غذا را تحمل می کردیم. «اکبر هاشمی رفسنجانی»، رییس وقت مجمع تشخیص مصلحت نظام هم با اظهارات مشابهی گفته بود اگر برجام نبود، مثل عراق، ما را به برنامه نفت در برابر غذا می رساندند.

دو سال پس از زمانی که ایران فرصت داشت با استفاده از شرایط مهیا شده به دنبال توافق برجام، اقتصاد خود را سروسامان دهد، حالا عراق پیشنهاد کرده است که مدت بیش تری از ایران گاز بخرد و به جای پول آن، مواد غذایی بفرستد. ایران هم این پیشنهاد را قبول کرده اما اجرا شدنش منوط به تصمیم امریکا است!