بر خلاف نقش روسیه یا سه کشور اروپایی و البته ایالات متحده در مذاکرات مربوط به برنامه اتمی جمهوری اسلامی، نقش چین چندان آشکار نیست؛ کشوری که جمهوری اسلامی بخش بزرگی از امید خارجی خود را معطوف و حتی وابسته به آن کرده است.

چین در مذاکرات اتمی چه نقشی بازی می‌کند؟

***

آیا چین به اندازه روسیه در مذاکرات اتمی نقش دارد؟

حتی پوشش «وانگ کان» مثل باقی اعضای شرکت کننده در مذاکرات نجات توافق هسته‌ای «برجام» نیست. می‌شود او را با پاپیونی که بر گردن دارد، بین دیگر دیپلمات‌های حاضر در وین به راحتی تشخیص داد.

وانگ کان، سفیر دولت چین در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مثل همتای روسی خبرساز و توییتربازش، «میخائیل اولیانف»، برای افکار عمومی چهره آشنایی نیست. با این حال، او هم مثل سفیر روسیه، نماینده اصلی دولت خود در مذاکرات احیای برجام است.

چین و روسیه هیچ‌کدام معاون یا مدیرکل وزارت خارجه خود را به مذاکرات وین نمی‌فرستند اما دو کشور بازیگران مهمی‌ هستند که هر بار گفت‌وگوها به مرحله‌ای سخت می‌رسند و کم‌کم می‌شود مذاکرات را شکست خورده فرض کرد، به میان می‌آیند و طرفین اختلاف، یعنی جمهوری اسلامی و ایالات متحده را به هم نزدیک می‌کنند.

«علی باقری کنی»، معاون وزارت امور خارجه و مذاکره کننده ارشد جمهوری اسلامی مطابق پروتکل‌های چینی‌ها که در دوره شیوع کرونا میهمان خارجی کمتر می‌پذیرند، برای مشورت به چین نمی‌رود اما تماس‌های تلفنی میان دو طرف به طور مرتب برقرار است.

دپلمات‌های چین بیش از یک دهه است که در مذاکرات اتمی ایران نقش کلیدی بازی می‌کنند بدون این که توجه زیادی به خود جلب کنند. شرکت‌ها و اتباع چینی بعد از نهادها و افراد در جمهوری اسلامی، بیشترین تعداد تحریم شدگان ایالات متحده را به دلیل دور زدن تحریم‌های این کشورعلیه ایران یا کمک به جمهوری اسلامی برای بی اثر کردن تحریم‌های امریکا دارند.

چین به طور سنتی بزرگ‌ترین خریدار نفت خام ایران بوده است. برخی از پالایشگاه‌های چین بر اساس کیفیت و نوع نفت خام ایران که نوع خاصی از نفت سنگین است، طراحی و ساخته شده‌اند. برای همین، این پالایشگاه‌ها چاره‌ای جز استفاده و ادامه خرید از این نوع نفت خام ندارند. در حالی که فروش نفت ایران هم آسان نیست و حتی بنادر چین اجازه ورود کشتی‌های ایرانی را از بیم تحریم‌های امریکا نمی‌دهند، خرید نفت ایران به قیمت ارزان می‌تواند برای هر دو طرف ایرانی و چینی یک بازی برد-برد باشد.

ایران نفت تحریم شده و بی مشتری خود را به قیمتی ارزان‌تر به چین می‌فروشد و چین هم نفتی را که باید با قیمتی بالاتر می‌خرید، با بهایی کمتر اما با سختی بیشتر، مثل خرید از نفت‌کش روی دریا، تهیه می‌کند.

چرا چین برای نجات توافق برجام تلاش می‌کند؟

رفع تحریم شرکت‌های چینی و بخشش جریمه احتمالی آن‌ها با اتمام تحریم‌های امریکا علیه جمهوری اسلامی و ادامه خرید نفت ارزان اما به روش‌های راحت‌تر مثل تحویل در بنادر این کشور، انگیزه فوری چین از نجات توافق برجام است.

اما این تنها مشوق چین برای برداشته شدن تحریم‌های امریکا علیه ایران نیست. چینی‌ها قرارداد ۲۵ ساله‌ای با جمهوری اسلامی امضا کرده‌اند که فروش نفت ارزان به مدت ربع قرن به این کشور، از پیش پا افتاده‌ترین تعهدات ایران در آن است.

جمهوری اسلامی در این قرارداد، توسعه و کنترل بخش بسیار وسیعی از زیرساخت‌های خود را به چین سپرده است که از بهره‌داری از معادن و مخازن نفتی تا ساخت و کنترل فرودگاه‌های کشور را شامل می‌شود.

حضور پررنگ در منطقه خلیج فارس، سیاست بلندمدت چین است. وزیر خارجه این کشور بهار ۱۴۰۰ در یک تور طولانی به کشورهای خلیج فارس، به ایران هم رفت و در تهران قرارداد ۲۵ ساله را امضا کرد که با مخالفت و نگرانی شدید ایرانی‌ها مواجه است.

روسیه هم مثل چین به دنبال تثبیت جایگاه خود در خلیج فارس است؛ آن هم در دوره‌ای که ایالات متحده حضور خود را در این منطقه کم‌رنگ کرده است. چین حالا با روسیه در منطقه خلیج فارس رقابت می‌کند و با ایالات متحده -کشوری که تنش با آن از دوره ریاست جمهوری «دونالد ترامپ» بالا گرفته است- بر سر مهار برنامه اتمی جمهوری اسلامی همکاری می‌کند.

ایران موضوعی است که چین و امریکا را با هدفی واحد بر سر یک میز نشانده، همان‌طور که فرصتی برای روسیه است تا با کشورهای غربی بر سر یک مساله ثالث تماس‌های خود را برقرار نگه دارد.

روابط اروپا و امریکا بر سر دخالت‌های آشکار و پنهان نظامی و امنیتی روسیه در اوکراین، با مسکو تیره شده است و این کشور را تحریم کرده‌اند. اما ایران با سیاست‌های جمهوری اسلامی، تنفس‌گاهی برای این کشورها شده است تا به محض رسیدن به آن، همه اختلافات قدیمی خود را کنار بگذارند.

پای چین از چه زمانی به پرونده مذاکرات اتمی ایران باز شد؟

چین از زمانی که پرونده اتمی جمهوری اسلامی ایران به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع شد، به جمع بازیگران جدی هسته‌ای تهران پیوست. پیش از آن، سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان بودند که نقش واسطه بین ایران و امریکا هم بازی می‌کردند. اما حضور در شورای امنیت، فرصتی به چین و روسیه داد تا به جمع دولت‌های موثر بر سرنوشت پرونده اتمی جمهوری اسلامی اضافه شوند. با این همه، چین از قبل از شورای امنیت، نقش ناصح مشفق برای برنامه اتمی ایران داشت.

وزیر خارجه چین در دهه ۱۳۸۰، در زمانی که پرونده اتمی ایران تازه به بحران‌های بین‌المللی اضافه شده بود، به تهران سفر کرد و دیداری هم با «حسن روحانی»، مذاکره کننده اصلی هسته‌ای جمهوری اسلامی داشت.

روحانی در کتاب خاطراتش نوشته است که وزیر خارجه چین در آن دیدار به تصمیم‌گیران جمهوری اسلامی نصیحت کرده بود همانند چین، دوره‌ای را برای قدرتمند شدن از نظر اقتصادی در نظر بگیرند و طی این مدت، برنامه اتمی را هم کنار بگذارند تا زمانی که بنیه اقتصادی کشور قوی شود. سپس اگر لازم شد، با قدرت‌های جهانی برای برنامه اتمی وارد چانه‌زنی و مذاکره شوند.

نظام حاکم بر ایران به نصیحت چین عمل نکرد و برای دست‌یابی به برنامه اتمی، به ویژه چرخه سوخت اتمی، عجله داشت. برای دوره‌ای نیز کوتاه غنی سازی اورانیوم را متوقف کرد اما صبر خود را زود از دست داد. حالا نزدیک به دو دهه است که برنامه اتمی و تحریم‌های ناشی از آن باعث شده‌اند نرخ رشد اقتصادی ایران از مثبت هفت درصد به منفی هفت برسد و هنوز هم اختلافات اتمی حل نشده بین ایران و قدرت‌های جهانی باقی بمانند.

چین در مذاکرات اتمی چه نقشی بازی می‌کند؟

در جریان مذاکرات ۲۲ ماهه جمهوری اسلامی با وزرای خارجه قدرت‌های جهانی که بازیگر اصلی آن ایالات متحده بود، چین به ظاهر نقش حاشیه‌ای داشت. افکار عمومی تصور می‌کردند وزیر خارجه چین زمانی به مذاکرات می‌پیوندد که توافقات اصلی بین ایران و جمهوری اسلامی به دست آمده باشد.

اما «محمدجواد ظریف»، وزیر وقت امور خارجه جمهوری اسلامی در کتاب خاطرات خود از مذاکرات برجام با نام «راز سر به مهر»، تصویری دیگر هم ارایه کرده است. به روایت او، وزیر چینی هر زمان که بن‌بستی در مذاکرات پیش می‌آمد، طرحی برای نجات گفت‌وگوها از شکست می‌آورد که هم ملاحظات جمهوری اسلامی در آن درج شده بود، هم خواسته‌های ایالت متحده.

در مذاکرات احیای برجام که جمهوری اسلامی و ایالات متحده با ممنوعیتی که آیت‌الله «علی خامنه‌ای» به گفت‌وگوها تحمیل کرده، مستقیما با هم مذاکره نمی‌کنند، نقش چین هم تغییر کرده است.

کشوری که توافقات ایران و امریکا را به عنوان یکی از اعضای دایم شورای امنیت تامین می‌کرد، اینک میانجی دو کشور است تا توافق اتمی که شش سال پیش به دست آمد، از حالت اغما خارج و دوباره احیا شود.

چین در انتظار اجرایی شدن قرارداد ۲۵ ساله با ایران است که با وجود تحریم‌های ایالات متحده، غیرممکن است. به همین دلیل است که وانگ کان، سفیر پایپون زده این کشور با روسیه، سفیر کشور رقیب خود همکاری می‌کند، با ایالات متحده که به دلیل مسایل تجاری و اختلاف بر سر تایوان و آب‌های چین جنوبی روابطی متشنج دارد، اختلافات را به طور موقت کنار می‌گذارد و ساعت‌ها با «راب مالی»، نماینده ایالات متحده در هتل «کوبورگ» وین به مذاکره می‌نشیند.

هرکجا که احتمال به بست رسیدن مذاکرات وجود دارد، رد پایی هم از سفیر چین است و به ناگهان سفیر روسیه اعلام می‌کند که مذاکرات فعلا در مسیر درستی قرار گرفته است.