این روزها وضعیت هواپیمایی ملی ایران به‌قدری وخیم است که نه تنها از ۳۷ فروند هواپیمای آن، تنها ۲۰ فروند عملیاتی هستند بلکه عدم اختصاص بودجه کافی به آن از سوی دولت سبب شده است تا بازنشستگان همایی حقوقشان را هم دریافت نکنند و دو هزار نفر از کارمندان شاغل کنونی آن با خطر تعدیل مواجه شوند. ایران‌ایر در حال حاضر کمترین تعداد هواپیمای عملیاتی یا پروازی در ۵۰ سال گذشته را در اختیار دارد و مشکلات آن در پرداخت حقوق کارکنان و بازنشستگانش از ابتدای تشکیل این شرکت هواپیمایی تاکنون، بی‌سابقه بوده است.

وضعیت بغرنج ناوگان هواپیماهای ایران‌ایر و ناتوانی در حفظ مسیرهای پروازی بین‌المللی آن، فرصتی را برای شرکت هواپیمایی ماهان، وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، با ۱۹ فروند هواپیمای مسافربری پهن‌پیکر عملیاتی فراهم کرده است تا سودآوری‌اش را افزایش دهد؛ تا جایی که تنها هفت فروند از مجموع ۳۰ فروند هواپیمای منطقه‌ای، میان پیکر و پهن‌پیکر موجود در چرخه عملیاتی در ماهان در حال حاضر برای تعمیرات زمینگیر هستند؛ تعمیراتی که بر خلاف ایران‌ایر، ماهان بودجه لازم برای پرداخت هزینه‌های آن را دارد.

بنا بر گفته‌های علیرضا برخور، سرتیپ بازنشسته نیروی هوایی ارتش و مدیرعامل کنونی «هما»، این شرکت در یک دهه گذشته نه تنها سوددهی نداشته بلکه ۸۰۰ میلیون دلار بدهی به بار آورده است تا جایی که دیگر توانایی پرداخت هزینه‌های لازم برای نگهداری ناوگان فعلی هواپیماهای مسافربری‌اش را ندارد و ۱۷ فروند از مجموع ۳۷ فروند هواپیمای موجود در چرخه عملیاتی آن به علت نبود قطعه زمینگیر و یا تعمیرات دوره‌ای آن‌ها نیمه‌کاره رها شده است. کار به جایی رسیده است که این شرکت برای انجام پروازهای مسافری خود به مقاصد اروپایی، اینک تنها یک فروند هواپیمای پهن‌پیکر در اختیار دارد.

وضعیت کنونی شرکت «هما»، بی‌شباهت به وضعیت تمامی صنایع موجود در کشور نیست. سیاست‌های خصمانه جمهوری اسلامی ایران در برابر کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، نبود یک نظام دموکراتیک، فساد نهادینه در تمامی سطوح کشور و بسیاری از مسائل دیگر، همواره بی‌ثباتی اقتصادی را برای ایران به همراه داشته است و باعث ایجاد شرایطی ناامن برای سرمایه‌گذاران ایرانی و خارجی در تمامی عرصه‌های اقتصادی، از ‌جمله هوانوردی، شده است.

بعد از توافق هسته‌ای موسوم به برجام که برای مدت کوتاهی باعث لغو بسیاری از تحریم‌های وضع شده ایالات‌متحده علیه صنعت هوایی ایران شد. حتی پس از انعقاد قراردادهای گسترده خرید هواپیماهای مسافربری از ایرباس و بویینگ با ایران‌ایر، هیچ سرمایه‌گذار ایرانی و خارجی حاضر به ورود به این عرصه نشد و این مسئله، در کنار تخصیص نیافتن بودجه برای خرید هواپیماها باعث شد تا تنها دو هواپیمای پهن‌پیکر، یک هواپیمای میان‌پیکر و ۱۳ هواپیمای منطقه‌ای خریداری و به ایران‌ایر وارد شوند. آن هم درحالی که این شرکت ۱۰ فروند هواپیمای پهن‌پیکر ایرباس ۳۰۰ و بویینگ ۷۴۷ خود را به تازگی از رده خارج کرده بود و نیازمند هواپیماهای جایگزین نو برای آن‌ها بود تا بتواند پروازهای آسیایی و اروپایی‌ خود را حفظ کند.

ناوگان هواپیماهای مسافربری ایران‌ایر در زمان حکومت پهلوی

در سال ۱۳۵۷، ایران‌ایر ۲۶ فروند هواپیمای ملکی و دو فروند هواپیمای استیجاری در اختیار داشت. همچنین سه فروند بویینگ ۷۴۷ و پنج فروند ایرباس آ ۳۰۰ نیز سفارش داده بود که برای تحویل در سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۲، در دست تولید بودند. میانگین سنی هواپیماهای مسافربری ایران‌ایر در سال ۱۳۵۷ کمتر از هفت سال بود و به جز دو فروند هواپیما که به‌طور معمول درحال گذراندن تعمیرات دوره‌ای بودند، ۲۶ فروند هواپیمای عملیاتی دیگر به‌طور همزمان عملیاتی بودند و امکان سفر شهروندان ایرانی را نه تنها در مسیرهای داخلی، بلکه به اقصی نقاط جهان فراهم می‌کردند.

سازمان صنایع هوایی ایران، یاری‌رسان ناوگان هوایی دیکتاتورها

در میان هواپیماهای مسافربری پیشرفته ایران‌ایر، چهار فروند بوئینگ ۷۴۷اِس‌پی، نمونه‌ دوربرد هواپیمای پهن‌پیکر بویینگ ۷۴۷ نیز وجود داشتند که به درخواست شخص محمدرضا شاه پهلوی و مدیران «هما»، به‌طور اختصاصی برای این شرکت طراحی و ساخته شده بود. این هواپیماها، امکان پرواز مستقیم و بدون توقف مسافران را از فرودگاه مهرآباد تهران به فرودگاه جان اِف کنِدی نیویورک را فراهم می‌کرد؛ قابلیتی که روزگاری سبب شده بود مردم کشورهای منطقه‌ و به خصوص کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، برای پرواز سریع به مقاصد موجود در آمریکای شمالی به ایران سفر کنند تا از این هواپیماهای ایران‌ایر برای سفر بی توقف به نیویورک استفاده کنند.

وضعیت بغرنج کنونی ناوگان هواپیماهای ایران‌ایر

۴۲ سال پس از انقلاب، ایران‌ایر تنها ۳۷ فروند هواپیما در چرخه عملیاتی خود دارد که در حال حاضر به علت نبود بودجه برای خرید قطعات برای آن‌ها در پی بدهی کلان این شرکت و همچنین کاهش تقاضای شدید مسافرت‌های هوایی به دنبال همه‌گیری کرونا، ۱۷ فروند از این هواپیماها غیرعملیاتی، زمینگیر و یا زیر تعمیر رها شده‌اند. این امر همچنین باعث شده است تا تنها ۲۰ فروند هواپیما شامل پنج فروند هواپیمای پهن‌پیکر مسافربری آماده پرواز و عملیاتی، در خدمت ایران‌ایر باشند و از این میان، تنها یک فروند هواپیمای پهن‌پیکر برای پروازهای مسافربری به مقاصد دوردست خارجی در دسترس است.

تنها هواپیمای مسافربری موجود برای انجام پروازهای خارجی ایران‌ایر یک فروند ایرباس آ۲۴۳-۳۳۰ با علامت ثبت کشوری EP-IJB است که در روزهای گذشته به پاریس، بمبئی، فرانکفورت، کلن، هامبورگ، میلان و لندن پرواز داشته است. این هواپیما به همراه یک فروند دیگر از همین نوع، یعنی EP-IJA تنها هواپیماهای پهن‌پیکری بودند که ایران‌ایر پس از رده خارج کردن ناوگان هفت فروندی بویینگ ۷۴۷ پهن‌پیکر خود، به طور کاملا نو خریداری کرد. هواپیمای دیگر یعنی EP-IJA در تاریخ ۱۸ بهمن ۱۳۹۹ از فرودگاه خمینی به مهرآباد منتقل شد و از آن تاریخ به امروز، زمینگیر است.

وضعیت هواپیماهای باریک‌پیکر این شرکت نیز دست کمی از وضعیت ناوگان هواپیماهای پهن‌پیکر ندارد. این شرکت در مجموع ۹ فروند هواپیمای باریک‌پیکر خانواده ایرباس۳۲۰ برای پروازهای داخلی یا به کشورهای منطقه در اختیار دارد که در حال حاضر تنها دو فروند از آن‌ها عملیاتی هستند. از میان سه فروند هواپیمای کوتاه برد آ۳۱۹این شرکت هم که در سال ۱۳۹۷ به‌ شکل دست‌دوم از شرکت تهران‌ایر وابسته به ماهان خریداری شدند، تنها یک فروند عملیاتی است. همچنین از میان پنج فروند هواپیمای میان برد ایرباس آ۳۲۰ این شرکت تنها یک فروند عملیاتی است. سومین عضو خانواده ایرباس ۳۲۰ در ایران‌ایر، نمونه بردبلند آن یعنی ایرباس آ۳۲۱ است که تنها فروند موجود آن، بیش از یک سال است که زمینگیر است.

بیشترین تعداد هواپیماهای مسافربری در چرخه عملیاتی ایران‌ایر در حال حاضر ۱۳ فروند هواپیمای جت ملخی منطقه‌ای و کوتاه‌برد ای‌تی‌آر۶۰۰-۷۲ هستند که از اردیبهشت تا اسفند ۱۳۹۶، پیش از بازگشت تحریم‌های ایالات‌متحده علیه صنعت هوایی ایران تحویل داده شدند. هفت فروند دیگر نیز از همین مدل سفارش داده شده بود که به علت آغاز دوباره تحریم‌های آمریکا، هرگز تکمیل نشدند و به ایران‌ایر نپیوستند. خرید این هواپیماها از ابتدای تحویل به ایران‌ایر به علت سرعت پایین و محدودیت‌های عملیاتی‌ آن‌ها در مقایسه با هواپیماهای جت منطقه‌ای، با انتقاد فراوان همراه بود. از طرفی این هواپیماها با مشکل کمبود بودجه برای خریداری قطعات مواجه هستند تا جایی که چهار فروند از‌ آن‌ها زمینگیر و یا زیر تعمیرات دوره‌ای رها شده‌اند. در حال حاضر ۹ فروند ای‌تی‌آر۷۲ عملیاتی موجود در کنار تنها دو فروند هواپیمای جت منطقه‌ای فوکر ۱۰۰ ایران‌ایر در مسیرهای کوتاه داخلی برای حمل مسافر استفاده می‌شوند.

عوامل موثر در قرار گرفتن ایران‌ایر در آستانه ورشکستگی

نبود آزادی‌های فردی، خطر بازداشت شهروندان کشورهای خارجی به خصوص غربی به منظور گروگان‌گیری و سپس مبادله با افراد نزدیک به حکومت جمهوری اسلامی و وجود قوانین سفت‌وسخت بر اساس شریعت اسلام پس از وقوع انقلاب اسلامی یا شورش ۵۷، ایران را به کشوری ناامن نه تنها برای مردمان خود، که برای سفرهای توریستی‌ شهروندان کشورهای غربی تبدیل کرده است. این مسئله با توجه به کاهش سطح درآمد سرانه عموم جامعه و ناتوانی‌ در خرید بلیت هواپیما برای سفرهای هوایی، باعث شد که حتی با وجود افزایش جمعیت چشمگیر ایران، تقاضای پروازهای داخلی و بین‌المللی شرکت‌های هواپیمای بیش از پیش کاهش یابد؛ امری که طی ۴۲ سال گذشته، در کاهش سودآوری شرکت‌های هواپیمایی نقش بسزایی ایفا کرده‌ و به مانعی مهم برای پیشرفت شرکت‌های هواپیمایی ایرانی تبدیل شده است.

در کنار این مسائل، ضعف مدیریتی مسئولان پیشین این شرکت و تحریم‌های گسترده بر صنعت هوایی ایران از سوی ایالات‌متحده آمریکا و متحدان اروپایی‌اش به دلیل در پیش گرفتن سیاست‌های خصمانه جمهوری اسلامی ایران علیه آمریکا و کشورهای متحد آن، همگی باعث شدند تا ایران‌ایر برای سال‌ها به یک خط هوایی زیان‌ده تبدیل شود و امروز با خطر فروپاشی روبه‌رو باشد. حالا آن خط هوایی که روزگاری به عنوان یکی از سودآورترین شرکت‌های هواپیمایی جهان شناخته می‌شد، به یکی از ورشکسته‌ترین‌ها تبدیل شده است تا جایی که برای پروازهای مسیرهای بین‌المللی دوردست خود، تنها دو فروند هواپیمای پهن‌پیکر در اختیار دارد.

آینده‌ای مبهم برای ایران‌ایر

بیش از دو ماه است که حقوق بازنشستگی ۱۳ هزار نفر از کارکنان بازنشسته ایران‌ایر به علت ضرردهی صندوق بازنشستگان «هما» پرداخت نشده و این شرکت در پرداخت حقوق هشت هزار نفر از کارکنان کنونی‌ خود نیز با مشکل مواجه است تا جایی که زمزمه‌هایی مبنی بر تعدیل دو هزار نفر از آن‌ها به گوش می‌رسد. این مسئله سبب شد تا کارکنان کنونی این شرکت نامه اعتراضی بنویسند و بازنشستگان آن هم چندین تجمع اعتراضی برپا کنند.

در پی این موضوع، در تاریخ ۲۲ بهمن ۱۳۹۹، محمود واعظی، رئیس دفتر حسن روحانی، در نامه‌ای به نوبخت، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان برنامه‌وبودجه کشور خواستار کمک یک هزار میلیارد تومانی (معادل ۴۰ میلیون دلار) به صندوق بازنشستگی «هما» شد؛ درخواستی که هنوز تایید نشده است و در صورت تایید هم تنها می‌تواند بخش بسیاری اندکی از بودجه لازم برای جلوگیری از ورشکستگی این ایرلاین را تامین کند؛ ایرلاینی که ۸۰۰ میلیون دلار بدهی دارد.

هفته گذشته و در روز ۲۷ بهمن ۱۳۹۹، تورج دهقانی زنگنه، رئیس سازمان هواپیمایی کشوری، اعلام کرد که تمامی بار پرداخت حقوق بازنشستگی ۱۳ هزار بازنشسته ایران‌ایر بر عهده این شرکت است؛ در حالی که بر اساس قانون، صندوق بازنشستگی باید آن را بپردازد و کسری آن را «هما» بدهد. این مسئله خود به یک عامل منفی در سوددهی این شرکت تبدیل شده و درامدهای این شرکت را تا جایی تحت‌الشعاع قرار داده است تا تنها ۲۰ فروند هواپیما به‌طور عملیاتی و پروازی در خدمت آن باقی باشند؛ درصورتی که این شرکت، برای آغاز سوددهی دوباره، حداقل به ۴۰ تا ۵۰ فروند هواپیمای مسافربری نیاز دارد.