حدود ساعت ۱۱:۰۰ صبح به وقت محلی امروز، سه‌شنبه ۱۱ خرداد ۱۴۰۰ برابر با ۱ ژوئن ۲۰۲۱، یک استاد خلبان و یک دانشجوی خلبانی نیروی هوایی ارتش به نام کیانوش بسطامی و حسین نامنی به علت نقص در سامانه صندلی پران هواپیمای جنگنده آموزشی دو کابینه آموزشی آن‌ها احتمالا از نوع اف-۵بی جمعی گردان ۴۳ام آموزشی فرماندهی هوایی در پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی «وحدتی» نیروی هوایی ارتش در دزفول به سقف آشیانه بتنی محل پارک هواپیمایشان برخورد کرده و در دم جان سپردند. تا زمان تدوین و تهیه این خبر، روابط‌عمومی نیروی هوایی ارتش از انتشار هرگونه گزارش در این رابطه خودداری کرده است.

این نخستین بار نیست که صندلی‌های پران غیر استاندارد تعبیه‌شده روی هواپیماهای جنگنده اف-۵ نیروی هوایی ارتش جان خدمه آن را می‌گیرد. عملکرد ضعیف صندلی‌های مارتین بیکر مارک ۷ تعبیه‌شده روی جنگنده‌های اف-۵ئی و اف تایگر ۲ (F-5E/F Tiger II) در سرعت کم و ارتفاع پست و همچنین اعتمادناپذیر بودن برخی از صندلی‌های پران سریر ساخته شده در ایران که در حقیقت صندلی‌های زوزدا کا-۳۶دی اِم (Zvezda K-36 DM) ساخت روسیه و مونتاژ شده در صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) هستند که روی هواپیماهای آموزشی اف-۵بی (F-5B) سیمرغ، صاعقه ۲ (اف-5اف دو سکانه) و کوثر-۱ (اف-5اف ارتقاء‌یافته) تا به حال جان شماری از خلبانان و خدمه فنی این هواپیماها را در سوانح مختلف گرفته است.

در سانحه‌ای مشابه که در تاریخ ۲۹ مهر ۱۳۷۹ رخ داد، صندلی پران کابین جلو یک فروند اف-۵اف پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش با شماره ۷۱۸۰-۳ توسط خدمه زمینی پرانده شد که باعث کشته شدن یک افسر فنی و آسیب شدید به هواپیما شد. این جنگنده سرانجام پس از ۱۹ سال از طرف صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) تحت پروژه کوثر-۱ بازسازی و به صندلی‌های پران سریر مجهز و در سال گذشته به نیروی هوایی ارتش تحویل شد.

در تاریخ چهارم شهریور ۱۳۹۷ نیز، یک فروند جنگنده اف-۵اف نیروی هوایی ارتش به علت نقص فنی حین فرود در پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش دچار سانحه شد که در جریان آن خلبانانش مجبور به خروج اضطراری می‌شوند. به علت عملکرد ضعیف صندلی مارتین بیکر مارک ۷ این هواپیما در سرعت پایین، استاد خلبان این هواپیما در کابین جلو، سرگرد منوچهر فتاحی، جانش را حین خروج اضطراری از دست می‌دهد.

در سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۶، نیروی هوایی شاهنشاهی ایران تعداد ۱۴۱ فروند جنگنده تک‌کابین اف-۵ئی تایگر ۲ و ۲۸ فروند نمونه آموزشی رزمی آن یعنی اف-۵اف تایگر ۲ را در قراردادهای خرید نظامی «صلح تعجیلی» (Peace Rush) ۱ تا ۳ از ایالات متحده آمریکا دریافت می‌کند. از آن‌جا که صندلی‌های پران ساخت شرکت سازنده آن یعنی نورتروپ (Northrop) تعبیه‌شده روی این هواپیماها ایمنی کافی خدمه آن را فراهم نمی‌کردند ۱۹۷ صندلی پران مارتین بیکر مارک ۷ روی آن‌ها تعبیه شد. صندلی‌های موقتی تا بتوانند پیش از ساخت یک صندلی ایمن توسط نورتروپ از جان خلبانان این جنگنده‌ها در زمان بروز سوانح هوایی محاظت کنند.

شرکت نورتروپ، سازنده هواپیماهای جنگنده اف-۵ در سال ۱۳۶۰ صندلی پران جدیدی برای تعبیه در آن‌ها ساخت که تقریبا روی تمامی جنگنده‌های اف-۵ئی و اف و حتی نمونه‌های قدیمی‌تر آ و بی فریدام فایتر (Freedom Fighter) در جهان تعبیه شد. اما به علت تحریم‌ها این امر در ایران ممکن نشد و تا به امروز جنگنده‌های اف-۵ئی و اف نیروی هوایی ارتش از صندلی‌های مارتین بیکر مارک ۷ استفاده می‌کنند. تنها در سال ۱۳۶۵، تعداد ۴۰ صندلی پران مارتین بیکر مارک ۱۰ ساخت انگلستان خریداری و روی شماری از هواپیماهای قدیمی اف-۵آ و بی قدیمی نیروی هوایی ارتش تعبیه شد. به علت خریداری تعداد ناکافی از این صندلی‌ها، نیروی هوایی ارتش مجبور به استفاده از صندلی‌های روسی‌ـ‌ایرانی سریر کا-۳۶ دی ام روی اف-۵بی و شماری از صاعقه‌ها و کوثر-۱های تولیدی و ارتقاء‌یافته در هسا استفاده کند.

در سال ۱۳۶۵، نیروی هوایی ارتش آموزش خلبانان جنگنده نیروی هوایی را در ایران آغاز کرد و در این راستا از ۱۰ فروند هواپیمای آموزشی جت اف-۵بی متشکل از هشت فروند موجود از سال‌های پیش از انقلاب و دو فروند خریداری شده از اتیوپی در سال ۱۳۶۴ در شیراز استفاده شد. به علت ناکافی بودن تعداد این هواپیماها، مجتمع اوج نیروی هوایی ارتش به دستور سرتیپ منصور ستاری، فرمانده پیشین نیروی هوایی، مامور شد تا تبدیل هواپیماهای تک‌ کابین اف-۵آ و آر اف-۵آ را به نمونه دو کابینه اف-۵بی با همکاری صنایع هوافضای پاکستان آغاز کند. با ساخت نخستین هواپیمای سیمرغ در این مرکز، ادامه این پروژه به شرکت هسا در شاهین‌شهر اصفهان محول شد.

از سال ۱۳۶۷ تا سال ۱۳۸۷ صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) با همکاری مجتمع اوج نیروی هوایی ارتش موفق شد تا یازده فروند هواپیمای جنگنده تک‌ کابین اف-۵آ فریدام فایتر (F-5A Freedom Fighter) و نمونه‌های شناسایی تاکتیکی آن یعنی آر‌اِف-۵آ (RF-5A) به هواپیمای دو کابین و آموزشی اف-۵بی (F-5B) تبدیل کند. روی فروندهای یکم تا هفتم پروژه سیمرغ از صندلی‌های پران انگلیسی مارتین بیکر مارک ۱۰ استفاده شد. اما با تمام شدن این صندلی‌ها در انبارهای نیروی هوایی ارتش، نمونه‌ای تغییریافته از صندلی‌های کا-۳۶ دی‌اِم ساخت شرکت زوزدا از روسیه خریداری و در ایران با نام سریر مونتاژ و روی فروندهای هشتم تا یازدهم پروژه سیمرغ تعبیه شد.

از صندلی‌های سریر روی تنها هواپیمای اف-۵اف دو سکانه نیروی هوایی ارتش موسوم به صاعقه-۲ که هم‌اکنون در خدمت اسکادران ۲۳ شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش در پایگاه دوم شکاری تاکتیکی «فکوری» تبریز قرار دارد استفاده شد. همچنین نخستین دو فروند از اف-۵اف‌های ارتقاء‌یافته یا ساخته شده تحت پروژه کوثر-۱ در شرکت هسا به این صندلی‌های پران جدید تجهیز شدند.

در حال حاضر، نیروی هوایی ارتش ۸۳ فروند هواپیمای جنگنده اف-۵ئی و اف و همچنین نمونه‌های آموزشی رزمی آن چون اف-۵آ و بی را در خدمت پنج اسکادران خود در دو پایگاه‌های دوم و چهارم شکاری تاکتیکی در اختیار دارد. در میان این هواپیماها، ۵۳ فروند اف-۵ئی و اف در خدمت گردان‌های ۲۱، ۴۱ و ۴۲ شکاری تاکتیکی هستند. در کنار آن‌ها نیز سه فروند اف-۵اف تازه ارتقاء‌یافته در کنار هفت فروند اف-۵ئی و اف دوسکانه موسوم به صاعقه در خدمت اسکادران ۲۳ شکاری تاکتیکی قرار دارند.

قابلیت تولید بسیاری از قطعات این هواپیماهای جنگنده در ایران، هزینه‌های پایین و آسانی در تعمیر و نگهداریشان سبب شده است تا نیروی هوایی ارتش دست به سرمایه‌گذاری برای ارتقا این ناوگان از هواپیماهای حدودا ۵۰ ساله بزند و آنها را در جریان پروژه کوثر ارتقاء دهد. اف-۵ئی و اف‌های ارتقاء‌یافته در جریان پروژه کوثر به نمایشگرهای سربالا (Head Up Display)، نمایشگرهای چندمنظوره به‌جای نمایشگرهای آنالوگ قدیمی، رادار پالس داپلر، کامپیوترهای تسلیحات، ناوبری و بسیاری از اقلام جدید دیگر تجهیز شده‌اند.

صبح روز پنجشنبه، پنجم تیر ۱۳۹۹ در مراسمی با حضور وزیر دفاع، فرمانده کل ارتش، رئیس سازمان برنامه و بودجه، فرمانده نیروی هوایی ارتش و مدیرعامل سازمان صنایع هوایی وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران، نخستین سه فروند هواپیمای جت جنگنده کوثر در شاهین‌شهر اصفهان تحویل نیروی هوایی ارتش شد که از میان آن‌ها تنها یک فروند یعنی ۷۴۰۰-۳ بدنه و سازه آن به کلی در صنایع هسا و اوج ساخته شده بود و سایرین با شماره‌های ۷۱۶۴-۳ و ۷۱۸۰-۳ در حقیقت دو فروند اف-۵اف تحویلی در سال‌های ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ خورشیدی بودند.

هنوز مدل دقیق هواپیمای دو کابینه‌ای که به علت نقص فنی صندلی‌های پران آن درون یک آشیانه بتنی نیروی هوایی ارتش در پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی وحدتی فعال شد مشخص نیست. این هواپیما می‌تواند یک فروند اف-۵بی سیمرغ مجهز به صندلی‌های پران سریر ساخت ایران باشد یا یک فروند هواپیمای جنگنده آموزشی اف-۵اف تایگر ۲ مجهز به صندلی‌های مارتین بیکر مارک ۷. اما فارغ از نوع صندلی و مدل دقیق هواپیمای سانحه‌دیده، عمده صندلی‌های پران در حال استفاده در ناوگان هواپیماهای جنگنده اف-۵ نیروی هوایی ارتش غیر استاندارد بوده و بروز سوانحی از این دست و کشته شدن خلبانان دیگر در آینده در صورت تعویض نشدن آن‌ها با صندلی‌های استاندارد ادامه خواهد یافت.