در انفجار بمب در شهر سوروچ ترکیه در نزدیکی‌ مرز سوریه و شهر کوبانی که منجر به مرگ ۳۲ نفر شد و بیش از ۱۰۰ زخمی بر جا گذاشت، قبل از همه باید دولت و دستگاه سیاسی-‌امنیتی آن کشور را مسئول آن دانست. بیشترین شواهد حاکی‌ از آن دارند که در پشت پرده، دولت، دستگاه امنیتی آن، گروههای شبه نظامی که با دستگاه دولتی در ارتباط هستند و یا گرایشات و جریاناتی که بی‌ ارتباط با "هسته سخت" ماشین دولتی نیستند، در این جنایت نقش داشته و یا حداقل عملی‌ کردن آن را هدایت کرده‌اند. در کمترین حالت، بلندپروازیها و اهداف جغرافیای سیاسی حاکمان ترکیه در رابطه با سوریه، مشوق نیروهایی بوده است، که خواهان درگیر شدن ترکیه در حوادث سوریه هستند. احتمال دیگر نیز نقش گروههایی است که خواهان متوفق کردن نزدیکی‌ نیروهای کرد در روند مذاکرات چندین ساله اخیر با دولت ترکیه هستند. این نیروها میتوانند داخلی‌ باشند و یا حتی با دولتهای دیگر ذینفع در منطقه و جهان در ارتباط باشند. در مرکز همهٔ این احتمالات، مسئولیت دستگاه دولتی ترکیه و رهبران آن ، مستقیم و یا غیر مستقیم، قرار دارند. اگر این جنایت توسط داعش انجام گرفته باشد، این میتواند از یک طرف ایجاد ترس در میا‌‌ن هواداران نیروهای کرد در ترکیه باشد و از طرف دیگر اخطاری به رژیم اردوغان که پا را از گلیم خود فراتر نگذارد و فشارهای تاکتیکی بر علیه نیروهای داعش در ترکیه را متوقف کند. در این عمل شاید این پیام نهفته بود:" ما دشمنان تو را هدف میگیریم، فقط برای این که تو درک کنی‌ که اگر ضرورت داشته باشد، ما هر لحظه امکان تحرک و انتقام گیری در داخل ترکیه را داریم".

برای بررسی دلایل سیاسی این جنایت، به مانند همهٔ پرسش‌های در رابطه با مسائل سیاسی، باید "منافع" و "اهداف" آن مورد بررسی قرار بگیرند. پرسش اساسی‌ دیگر در رابطه با این جنایت، بررسی شرایط، بستر، موقعیت، و امکان عملی‌ شدن وقوع این جنایت است. تاثیرات این جنایت، تحت شرایط شکنندگی وضعیت سیاسی منطقه، بسی‌ فراتر از مرزهای ترکیه است. خطر "پاکستانیزه" شدن گام به گام ترکیه و ارتباط آن با "افغانیزه" شدن سوریه، زنگ خطری برای کل منطقه است. حتی اگر داعش، و یا یک کشور خارجی‌ ذینفع، بی‌ ارتباط با دستگاه دولتی ترکیه، مسببین این جنایت باشند، مسئولیت آن باز هم به دولت آن کشور و سیاست آن در ارتباط با موقعیت آن کشور در منطقه باز می‌‌گردد.

در هفته‌های گذاشته خبری منتشر شد، مبنی بر این که دولت ترکیه و اردن در اقدامی مشترک، قصد ورود مستقیم به خاک سوریه را دارند. اقدامی که پشتیبان مالی‌ آن قطر و عربستان خواهند بود. در ماجراجویهای دولت ترکیه در سوریه، اهداف سیاسی داخلی‌ با اهداف جغرافیای سیاسی گره خورده‌اند. در طول چند سال گذشته، از زمان آغاز فاجعه سوریه، دولت ترکیه تمام تلاش خود را برای سرنگونی دولت اسد در آن کشور به کار گرفت. طبق اسناد و شنود‌های منتشر شده از نشستهای رهبران ترکیه و دستگاه امنیتی آن، دولت ترکیه بارها حتی به قیمت قربانی کردن شهروندان عادی سوریه و ترکیه، چگونگی‌ امکان ایجاد شرایط دخالت در سوریه را مورد بررسی قرار داده است. کمک به داعش و ایجاد موقعیت مناسب برای نیروهای داعش و النصر در ترکیه، دخالت در انفجار بمب شیمیایی در سوریه، ترغیب نیروها و قدرت‌های جهانی‌ برای ایجاد کریدور و مناطق آزاد شده و ایجاد شرایط و موقعیت "پرواز ممنوع" به هدف سرنگونی دولت اسد، نگرانیهای ترکیه و کارشکنیهای عملی‌ آن کشور در رابطه با نیروهای کرد در مرزهای آن کشور، نزدیکی‌ هر چه بیشتر به قطر و عربستان، علی‌‌رغم دشواریها با آن کشور در ارتباط با حوادث و اتفاقات در مصر، تنها نمونه‌های محدودی از فعالیتها و تلاش‌های آن کشور در حوزه جغرافیا سیاسی است.

ترکیه در رابطه با معضل "قدرت برتر منطقه‌ای" با اسرائیل و ایران در حال رقابت است. در سالهای "صفر درجه مشکل" با همسایگان و رشد اقتصادی بسیار بالا، ترکیه در تلاش بود تا خارج از حوزه نظامی و عمد‌تاً در حوزه‌های اقتصادی- فرهنگی‌ راه را برای این موقعیت برتر آماده کند. در این زمان چشم‌انداز ورود و ارتباط تنگاتنگ با حوزه کشورهای واحد پولی‌ یورو نیز در این جهت ترغیب گر‌ ترکیه بود. برای ترکیه کشور سوریه سالها به عنوان دروازه‌ای برای گسترش نفوذ اقتصادی خود به کشورهای عربی‌ تلقی‌ می‌‌شد. فشار ترکیه بر رژیم اسد برای اجرای رفرمها اقتصادی و سیاسی بی‌ نتیجه ماند. ناکامی "بهار عربی‌" که منجر به قدرتگیری اخوان المسلمین در مصر شد، سرنگونی قذافی، دست اندازی آمریکا برای بی‌ثباتی در سوریه به قصد سرنگونی رژیم اسد نقطه پایانی بر سیاست مدارا با همسایگان بود. ترکیه برای اولین بار امکان "قدرت برتر" منطقه‌ای را بیش از پیش دست یافتنی می‌‌دید. سوریه تخته پرش برای تغییر سیاست "صفر درجه مشکل" به سیاست "فقط مشکل" با همسایگان بدل شد. سیاست "تغییر رژیم"در سوریه راه را برای تاثیرگذاری در لبنان می‌‌گشود، و بیش از آن دست رقیب اصلی‌ ترکیه در منطقه، ایران را از سوریه کوتاه و راه ارتباطی‌ و تاثیر گذاری ایران در جنوب لبنان را می‌‌بست.

سرنگونی اخوان المسلمین و کودتای نظامی در مصر، که عامل شکاف میا‌‌ن ترکیه و عربستان شد و عوامل دیگر از جمله مذاکرات پشت پرده آمریکا با ایران، نشانه افول "مدل" سیاسی ترکیه در منطقه بود. عروج داعش و خطر چند پاره گی‌ سوریه، "معضل کرد" را برای ترکیه بیش از پیش تشدید کرد و بر وزنه ایران در منطقه افزود. ایران که از سالهای جنگ افغانستان و آمریکا همکاری عملی‌ با آمریکا داشت، این همکاری را هر چه بیشتر گسترش داد. تلاش‌های ناموفق ترکیه برای ترغیب آمریکا و غرب برای دخالت مستقیم در جهت سرنگونی رژیم اسد و تناقض میا‌‌ن اهداف جغرافیای سیاسی ترکیه و آمریکا، با توجه به تضعیف وزن ژنرالها و ارتش در داخل، خطر تقویت نیروهای کرد و عوامل دیگری از این دست، ترکیه را به سمت سیاست ماجراجویی نظامی کشاند و سوریه را به صحنه اصلی این ماجراجویی بدل کرد. کمک به نیروهایی به مانند داعش و النصر و تقویت آنها که موجب گسترش پایگاههای آن نیروها در سطح جامعه و در بخش‌هایی‌ از "هسته سخت" دولتی شد و از طرف دیگر تشدید "معضل کرد" گام به گام ترکیه را در خطر و مسیری قرار داد که کشور پاکستان امروزه اسیر آن است.

توافق رژیم ایران با آمریکا و غرب، برای ترکیه نتایج متناقض دارد. از نظر اقتصادی، امکانات جدید سرمایه گذاری برای سرمایه داران ترکیه و گسترش صادرات را به همراه دارد. ورود نفت ایران به بازار جهانی‌، قیمت نفت را پایین می‌‌آورد و کسری مبادله ترکیه را تحلیل می‌‌دهد. از یکطرف هر چه بیشتر همکاری قطر، عربستان، اردن با ترکیه را تشدید می‌‌کند و حتی تلاش ترکیه برای نزدیکی‌ به مصر را شدت می‌بخشد. در صورت تداوم نزدیکی‌ ایران و آمریکا اما از نقش و جایگاه منطقه‌ای و جهانی‌ ترکیه می کاهد. در روند توافق اتمی‌ میا‌‌ن ایران و آمریکا، نقش مثبت روسیه، تاثیر تنش زدائی میا‌‌ن آمریکا و روسیه را داشته است. سرعت هژمونی طلبی آلمان در اروپا، میتواند آمریکا را به این نتیجه رسانده باشد و یا برساند که با درخواست روسیه برای ایجاد کریدور و عضویت نیافتن اوکراین در ناتو توافق کند و یا کرده باشد و روسیه در مقابل آن از سوریه صرفنظر کند. در این حالت تشدید جنگ در سوریه، به چند تکه شدن سوریه منجر می‌شود و موقعیت ایران در سوریه و جنوب لبنان را تضعیف می‌‌کند. تشدید این جنگ و جنگ "سنی و شیعه" به تشدید انقشاش در میا‌‌ن جناح‌های حاکم در ایران میافزاید و تضاد طرفداران اتحاد با آمریکا و هواداران نزدیکی‌ هر چه بیشتر با چین و روسیه را تقویت می‌کند.

جدا از دلایل استراتژیک منطقه‌ای و جهانی‌، روند سیاسی در ترکیه نیز عامل ترغیب دولتمردان ترکیه در این ماجراجویی است.ایجاد "شرایط اضطراری" برای حفظ و استحکام موقعیت سیاسی و اقتصادی، بعد از نافرجامی در انتخابات اخیر و آغاز افول سیاسی حزب حاکم، اهداف اقتصادی، تشدید تضاد فقر و ثروت و بغرنجی‌های اقتصادی منبعث از بحران جهانی‌ سرمایه داری نیاز به رژیم بناپارتیزم و کتمان تضاد طبقاتی را تشدید می‌‌کند.

انفجار اخیر در ترکیه، علیرغم تشدید تقابل میا‌‌ن نیروهای کرد و ترکیه در کوتاه مدت، تحت شرایط مشخصی‌ در دراز مدت میتواند به نزدیکی‌ نیروهای کرد به ساختار دولت ملی‌ ترکیه منجر شود. تجلی‌ بارز نشانه‌های این دورنما، "حزب دموکراتیک خلق‌ها" است. این حزب معجونی‌ از "چپ" هوادار "جنبش جاری" در ترکیه، بخشهایی از لایه‌های اقشار میانی شهری، نیروهای کرد و کانال ارتباط سیاسی پ ک ک با دولت ملی‌ در ترکیه است. ادغام این نیروها در دستگاه دولت ملی‌، برای ترکیه امکانات جدیدی برای ترکیه در منطقه ایجاد می‌کند. اعلام و درخواست رسمی‌ نخست وزیر ترکیه از احزاب رسمی‌ برای انتشار اعلامیهٔ‌ای مشترک برای نشان دادن "وحدت ملی‌" نشانه‌های "ائتلاف بزرگ" را نمایان می‌کند. "حزب دموکراتیک خلق‌ها" نشان طلوع افق‌های جدید در نبردهای اجتماعی نیست، این حزب حائل و زنجیره "چپ" حفاظت از دستگاه دولت است. نکات مشترک این حزب، حزب حاکم و احزاب دیگر سکولار برای حفاظت از این دستگاه بیشتر از نکات تفرقه میا‌‌ن آنان است. این جنایت در بخشهای وسیعی از شهروندان به ویژه اقشار میانی، نیاز به ثبات را تشدید می‌کند. حزب حاکم از این امکان برای تقویت موقعیت خود و تمکین دیگر احزاب استفاده خواهد کرد. "شرایط اضطراری"، ابزار اضطراری را طلب می‌‌کنند. تشدید درگیری ترکیه در سوریه و یا ایجاد جوّ این خطر، میتواند امکانی باشد که شرایط گام به گام تقویت موقعیت جایگاه ریاست جمهوری در قوانین ترکیه را میسر کند. رژیم اردوغان از این جنایت برای تقویت خود در "ائتلاف بزرگ" و یا انتخابات جدید استفاده خواهد کرد. البته به علت شکنندگی توازن موجود،نقش تغییر و تحولات منطقه و جهان بر روند سیاسی در ترکیه هر لحظه تغییر در نتیجه و تاثیرات این فاکتورها را محتمل می‌کنند. تناسب و وزنه این فاکتورها به شکلی‌ متناوب تحت تاثیر تشدید تصادمات اجتماعی و تغییرات منطقه‌ای قرار دارند.

فرهاد فردا

۲۰۱۵/۰۷/۲۲

منبع:پژواک ایران