ملت ایران، یک واقعیت تاریخی انکارناپذیر، مفهوم «ملت»، پادزهری در برابر واژه‌ ایدئولوژیک «امت اسلام» و فتیشیسم قومی (بخش سوم)
علی شاکری زند

سابقه و قدمت چند کشورـ ملت جهان ـ دنباله

د ـ امپراتوری روسیه:
ه ـ بازگشت به ملیت و آزادی در ایران
درباره‌ی روسیه و امپراتوری روسیه این پرسش مطرح است که ملت و ملیت در آن از چه زمانی بوجودآمده و اینکه آیا اساساً ملت روس هرگز وجودداشته یا نه.
در فوروم اقتصادی سن‌پترزبورگ در ژوئن ۲۰۲۲ که کشورهای غربی آنرا بایکوت ‌کرده‌بودند، پوتین از «گذشته‌ی هزاران‌ساله‌ی روسیه» سخن‌گفت. این سخن پوچ تر از آن است که بتوان به آن پاسخ‌داد. تا سده‌ها پس از سال هزار میلادی روس‌ها هنوز طوایف کوچ‌نشین و پراکنده‌ای بودند که سابقه‌ی دولت مرکزی نداشتند. نیاکان اوکرایینی‌ها و روسها از طوایف پراکنده‌ی وارِگ، شاخه‌ای از ویکینگ‌ها بودند. آنها از راه غارت یا تجارت بر روی رود ولگا روزگارمی‌گذراندند. در نوشته‌ی دیگری یادآوری کرده‌بودم که این طوایف بیابانگرد وقتی توانستند به مرزهای شمالی ایران، نواحی شمال قفقاز هم نزدیک‌شوند به شهرهای ایران در آن منطقه نیز دستبردمی‌زدند و حتی زنان ایرانی را از این شهرها ربوده برای فروش به شهرهای اروپای شرقی می‌بردند۱۰. بخشی از آنها که نیاکان اوکرایینی‌ها بودند، با تشکیل اولین امارت کوچک و کوتاه‌مدت خود در کییِف، امیرنشینی که در قرن نهم در منطقه‌ی کییِف کنونی و به همین نام بوجودآمد، مدتی دارای آب‌وخاک شدند. در این دوران بود که از راه روابط با امپراتوری بیزانس و یک ازدواج با آنان، به مذهب مسیحی ارتدکس آنان نیز واردشدند. اما امارت کوچکشان بدنبال درگیری‌های پی‌درپی خاندانی به‌سرعت ازهم‌پاشید و مغول ها هم تیر خلاص را به آن زدند. از این گذشته آنها با طوایفی که پنچ‌ سده‌‌ی بعد با گسترش شهرک مسکوا آن را به روسیه تبدیل‌کردند تفاوت‌داشتند. در همه‌ی طول این پنج سده طوایف پراکنده‌ی روس زیر سلطه‌ی مغول‌هایی بنام خانات زرین بودند و به آنان خراج می‌پرداختند.
عظمت‌طلبی تزارهای روس از زمان پتر اول، که در ۱۷۲۱ خود را امپراتور نامید و سپس «پتر بزرگ» خوانده‌شد، آغازگردید. پیش از او، روسیه نه قدرتی بود و نه وسعتی داشت. اولین تزار آن، ایوان سوم بود که پس از فتح قسطنطنیه از سوی سلطان محمـد فاتح در ۱۴۵۳ و انقراض بیزانس، با یک شاهزاده‌ی بیزانسی ازدواج کرد و بدلیل این ازدواج، کوته‌نظرانه، تصور کرد که جانشین امپراتوران بیزانس، شده‌است. فرزند او، تزار جلاد، ایوان چهارم، معروف به «ایوان مخوف» (۱۵۸۴ـ ۱۵۰۳)، که دومین «تزار» روسیه بود، فرنانروای منطقه‌ای مرکب از چند شاهزاده‌نشین خُرد در حوالی مسکوا بود که پس از تحمل چند قرن سلطه‌ی مغول‌ها، در جایی به‌حساب‌نمی آمد. پتر اول، نخستین تزاری که خود را امپراتور نامید تا به تصور خویش جانشین امپراتوران بیزانس گردد، که به دست عثمانی‌ها برانداخته‌شده‌بودند، تصورمی‌کرد که قدرت بیزانس، یعنی تمدن بزرگی وارث دو تمدن ظریف و غنی یونان و رم، در نیروی نظامی آن بوده، و با این پندار کوته‌نظرانه، پس از چند سفر به کشورهای غرب اروپا، دست به ایجاد نیروی دریایی و تأسیس برخی صنایع نظامی زد. از سوی دیگر، پس از شکست هایی از عثمانی، برای توسعه‌ی کشور کوچک خود به جنگ با پادشاه سوئد شارل دوم پرداخت تا به دریای بالتیک راه‌یابد. او توسعه‌طلبی خود را ادامه‌داد و در۱۷۲۱، دو قرن پیش از سرنگونی وارثانش، رومانوف ها، که در ۱۹۱۷ رخداد، خود را امپراتور نامید.

عظمت این «امپراتوری» از ابتدا بر اساس خشونت به‌ارث‌رسیده از نیاکان ویکینگ آنها و از پانصد سال سلطه‌ی خانات مغول بر طوایف پراکنده‌ی روس، بناشده‌بود و جز در وسعت سرزمین های بیشتر خالی از سکنه‌ای که در قاره‌ی آسیا پیوسته به آن اضافه‌شد و تقویت روزافزون قدرت جنگی آن، در چیز دیگری نبود.
روسیه‌ی تزاری از تمدن مدرن غرب که گوهر اصلی آن حاکمیت ملت، آزادی اندیشه و مرام و دموکراسی و حقوق اجتماعی و سیاسی بود، تنها ابعاد سلطه‌جویانه‌ی آن را اخذکرده‌بود.
پس از تشکیل امپراتوری که قدرت نظامی تازه‌نفسی بود خاک روسیه، همزمان با تجاوزات دائمی به همسایگان غربی مانند لهستان و سرزمین های بالت، هر روز بیشتر به‌سوی شرق گسترش‌یافت و سرزمین های خالی در شمال و شمال شرقی و سرزمین های آسیای مرکزی که با ضعف ایران مدافعی نداشتند به آن ضمیمه‌شد. شهرهای قدیمی ایرانی و پرجمعیت قفقاز نیز، بی‌آنکه کمترین قرابت فرهنگی و تاریخی با روسها داشته‌باشند، در قرن سیزدهم هجری در جنگهای ایران و روس به این امپراتوری ضمیمه‌ گردیده، در واقع به مستعمره‌ی آن تبدیل‌شدند.
اما برخلاف تصور رایج، همه‌ی این فتوحات چیزی بر عظمت امپراتوری نیافزود. روسیه تا قرن بیستم همچنان کشوری کشاورزی باقی ماند که اکثریت بزرگ جمعیت آن دهقانان فقیر وابسته به زمین بودند که «موژیک» نامیده‌می‌شدند؛ کشاورزانی که در رژیم وابستگی به زمین کارمی‌کردند و به‌سختی روزگارمیگذراندند. این وابستگی به زمین تا پایان قرن نوزدهم که الکساندر دوم آن را لغوکرد برجا بود. ثروت اشراف حاکم نه نتیجه‌ی یک اقتصاد پیشرفته بل حاصل مالیات‌های فراوانی بود که در سرزمینی وسیع از آن دهقانان فقیر گرفته‌می‌شد. پیشرفت‌های روسیه به‌سوی تمدن جدید غرب به تأسیس چند دانشگاه و مؤسسه‌ی علمی و هنری در شهرهای بزرگ روس‌نشین، که به دسترسی قشرهای نخبه‌ی بخش غربی به مقدمات علوم جدید و هنرهایی مانند موسیقی کمک‌می‌کرد، محدود بود. پیش از آن روس ها حتی زبان واحدی ـ به استثنای زبان مذهبی خاص روحانیت ارتدکس، نداشتند. تنها با تشکیل امپراتوری در سده‌های اخیر بود که زبان مشترک روسی به‌تدریج بوجودآمد. این زبان که از لحاظ واژگان بسیار فقیر بود در دوران کاترین دوم با اقتباس واژگانی از زبان لهستانی، که خود اقتباس‌شده از زبانهای غربی مانند زبان فرانسه بودند، رو به گسترش نهاد و دستور آن تا قرن نوزدهم از قواعد مطمئن برخوردار نبود۱۰. از اندیشه‌های آزادی و دموکراسی نیز در میان نخبگان نامبرده در بالا هنوز خبری نبود. تأسیسات پتر اول و کاترین دوم با تقلید از تجملات و قدرت‌طلبی های دربارهای اروپای غربیِ پیش از انقلاب فرانسه آغازشده‌بود و، به‌رغم دگرگونی‌های ژرفی که در فرانسه در سایه‌ی انقلاب بزرگ ۱۷۸۹ و در انگلستان در ادامه‌ی درگیری‌های انقلابی قرن هفدهم، و پس از آن در بیشتر کشورهای اروپای غربی در زندگی سیاسی و اندیشه‌ی اجتماعی پدیدارشد، در همان کیفیت کهنه‌ی استبدادی باقی‌مانده‌بود. اگر بتوان درباره‌ی کشورهای بزرگ غربی مانند دو امپراتوری فرانسه و انگلستان از عظمت آنها سخن‌گفت، این عظمت بیشتر در پیشرفت‌های فکری و اجتماعی آنها و بالاتر از همه فرهنگ آزادیخواهی و نهادهای دموکراتیکی بود که این کشورها برای اداره‌ی خود آفریده‌بودند، و سیر دشوار اما دائمی آنها به‌سوی عدالت اجتماعی که تمدنی بکلی جدید به جهان عرضه‌می‌کرد، نه در قدرت نظامی آنها که در رقابت بر سر تسلط بر مستعمرات بکارمی‌بردند. در امپراتوری نوپای روسیه «عظمت» در همین یک بعد اخیر، گسترش سرزمین و قدرت نظامی، محدود مانده‌بود. در مقام مقایسه کشور کهنسال ما با آن سابقه‌ی دراز تاریخی، با نهضت مشروطه در سال ۱۹۰۶ دست به آفریدن حادثه‌ای زد که همه‌ی ناظران جهان را به شگفتی افکند. یکی از این ناظران ولادیمیر اولیانوف لنین، در آن زمان از رهبران سوسیال دموکراسی روسیه، بود که در مقاله‌ای انقلاب مشروطه‌ی ایران را به‌شدت ستود.
چنانکه پیش از این یادآورشدیم، ملت کهنسال ایران که دارای وحدتی تاریخی ـ فرهنگی بود با این نهضت و قانون اساسی آن به کشورـ ملتی مدنی و مدرن نیز تبدیل شد.
به عکس، استبداد تازه نفس تزاری در روسیه، به‌رغم ادعای اخذ تمدن غرب، در عمر دوقرنه‌ی خود هرگز فرصت آفرینش چنین فرهنگ و سنت و تربیتی را نیافته‌بود.
پس از انقلاب ۱۹۰۵ که بدنبال شکست روسیه در جنگ با ژاپن رخداد نیز اصلاحات استولیپین که نیکولای دوم در این زمان او را به‌عنوان صدراعظم منصوب‌کرد، هیچ آزادی ملموسی ببارنیاورد و مجلسی که در زمان او تأسیس‌شده‌بود اختیار قانونگذاری واقعی نداشت. حتی پس از انقلاب فوریه‌ی ۱۹۱۷ نیز ملت روسیه یک روز رنگ آزادی را ندید. دوران میان فوریه تا اکتبر به درگیری میان احزاب و شوراهای کارگران و دهقانان و سربازان گذشت و، به‌رغم انجام انتخابات مجلس مؤسسان، حزب بلشویک با کودتایی به‌کمک سربازان سن‌پترزبورگ و ملوانان کرونشتات مانع از افتتاح آن شد و اولین و آخرین بخت دموکراسی را از ملت روس گرفت. اگر تاریخ روسیه را از دوران اولین امپراتور آن، پتر اول، ۱۷۲۱ بگیریم این قدرت استبدادی تا ۱۹۱۷ کمتر از دو سده تاریخ داشته، و اگر از دوران ایوان چهارم، ایوان مخوف، ۱۵۸۴ـ ۱۵۰۳، بگیریم که جنگ هایی را برای توسعه‌ی خاک خود آغازکرد، طول تاریخ آن به سه قرن و نیم می‌رسد. مردم تابع این امپراتوری از انواع و اقسام بسیار ناهمگون ملت‌ها، اقوام و طوایف همواره در حال فزونی بوده‌اند.
در امپراتوری تزاری اقوام و طوایف و ملیت‌های متعلق به آن موزاییک شکننده‌ای را تشکیل‌می‌دادند که تنها به زور سرنیزه نگهداشته‌می‌شد. میان این اقوام و روس ها به علت هژمونی روس‌ها تنشی دائمی حاکم بود.
اتحاد شوروی نیز از جهت سرزمین و جمعیت وارث امپراتوری روسیه بود که از قرن هجدهم به این سو از حدود و مرزهای جمعیتی زبان های اسلاو شرقی تجازکرد و به تدریج سرزمین‌هایی را که به خود ضمیمه‌کرده‌بود عملاً تحت استعمار خود درآورد. در غرب متصرفات قدرت‌های بزرگ در افریقا و آسیا مستعمره نامیده‌شدند، اما در مورد متصرفات غیرروسی روسیه، با اینکه آنها نیز عملاً مستعمره بودند، از این عنوان استفاده‌نشد.
در هنگام تأسیس شوروی در ۱۹۲۲ عقب‌راندگی مرزهای امپراتوری (در زمان جنگ) به فنلاند و کشورهای بالت و لهستان و مولداوی امکان داد تا استقلال خود را اعلام‌کنند. اما در پایان جنگ جهانی دوم همه‌ی این کشورها به‌استثنای فنلاند از نو به اتحاد شوروی ضمیمه‌شدند. شوروی فرآیند روسی‌سازی و استعمار مناطق و اقوام غیرروس را که در امپراتوری آغازشده‌بود ازسرگرفت. همچنین با استفاده از امکانات مدرن مانند وسائل حمل‌و‌نقل این کار را با سرعت بیشتری پیش‌می‌برد بطوری که ترکیب قومی کشور را تا حدی دگرگون‌کرد و بر تنش‌های موجود افزود. اما، شوروی، با بکاربستن یک سیستم ملی ـ فدراتیو، دست کم در ظاهر، جنبه های تباریِ سکنه‌ی کشور را در نظرگرفت. در هر حال با تراکم بسیار اقوام و طوایف کاملاً ناهمگون در این امپراتوری، که رابطه‌ی واقعی روسها با بقیه در آن با سلطه‌ی استعماری شروع‌شده‌بود این رابطه هیچگاه جز بر روی کاغذ به رابطه‌ی برابر تبدیل‌نشد و در واقعیت همواره ماهیت امپریال خود را حفظ‌کرد.
فدراسیون روسیه بر طبق قانون اساسی ۱۹۹۳ از ۸۵ منطقه‌ی تابع (به فرانسه: sujet) با حقوق برابر ـ البته بر روی کاغذ ـ تشکیل‌می‌شود. این مناطق شامل مردمانی است که بر طبق قانون اساسی از ۶۰ «ملیت» تشکیل‌می‌شوند. این مردمان به دلیل ناهمگونی های بسیار در تبار، فرهنگ، و تاریخ خود هیچگاه نتوانستند به یک ملت واحد تبدیل‌شوند. روسی تباران آنها نیز که جز تبار اسلاو خود پیوندهای فرهنگی چندان ژرفی با هم نداشتند و حتی زبان مشترک آنان نیز دو سه قرنی بیشتر سابقه نداشت، به‌علت اینکه هرگز نتوانستند به دموکراسی که بر حاکمیت ملی مبتنی است دست‌یابند، به یک ملیت واحد دست‌نیافتند. کارشناسان تاریخ روسیه می‌گویند مرزهای جغرافیایی این قدرت از ابتدای پیدایش آن، آنچنان دائم در حال تغییر بوده که تشخیص روسیه از غیرروسیه را به امری دشوار تبدیل‌کرده‌است. این کارشناسان همچنین می‌گویند که وسعت غیرعادی سرزمین و تنوع تبارها و ملیت ها و فرهنگ‌ها بگونه‌ای است که برای حفظ وحدت سیاسی این مجموعه یک دست قوی ـ یک مرد آهنین پنجه ـ لازم است و به این دلیل تصور برقراری دموکراسی واقعی در این سرزمین را دشوار می‌دانند. یک افسر عالیرتبه‌ی سابق اف اس ب، (کا گ ب سابق) مقیم فرانسه بنام سرگِی ژیرنوف (Sergey Jirnov) می‌گوید مردم روسیه هنوز به ملت تبدیل‌نشده‌اند و اکثریت آنان به‌صورت توده‌ی عامی (populace) باقی‌مانده‌اند.
به‌عبارت دیگر کشور روسیه، به‌رغم وسعت استثنائی و غیرعادی سرزمینش، نه تنها در میان کشورهای بزرگ و متوسط اروپا جدیدترین آنهاست، بلکه با همه‌ی قدرت نظامی‌اش، هنوز نمی‌توان آنرا یک کشورـ ملت شمرد.

رابطه با ملیت اوکرایین و رقابت با آن بر سر نسبت با کی‌یف

چنانکه پیش از این گفته‌شد اولین امارت در میان طوایف وارگ در سده‌ی نهم در کی‌یف بوجودآمد، و بسیار زود نیز ازهم‌پاشید. محل این امارت در اوکرایین بود و ملت اوکرایین به‌حق این امارت را منشاءِ خود و ملیت خود می‌داند. اما در روسیه به‌کمک یک تاریخ رسمی مبتنی بر روایت ایدئولوژیک دولتی ادعامی‌شود که تأسیس کی‌یف نقطه‌ی آغاز تأسیس امپراتوری روسیه بوده‌است و اوکرایین خود نیز بخشی از این روسیه است. در بالا دیدیم که روسیه‌ی مورد بحث کنونی دنباله‌ی توسعه‌ی شاهزاده‌نشین ناحیه‌ی مسکوا است که چند سده پس از کی‌یف و بطور مجزا و جدا از آن بوجودآمد. به عبارت دیگر مسکوا و کی‌یف به فاصله‌ی چند سده، کاملاً جدا و مستقل از یکدیگر بوجودآمدند و این ادعای رسمی حکومت روسیه نیز به‌نوبه‌ی خود دلیل دیگری بر ابهام حاکم بر هویت ملی روس است.

قدمت و یگانگی استثنائی ملت ایران

اگر چند ملت مانند ملت یونان، ملت ایتالیا که دنباله‌ی مدرن مردم بخش مرکزی امپراتوری رم و جمهوری‌‌ها و شهرهای این شبه‌جزیره در سده‌های میانی است، و ملت های فرانسه و بریتانیا را که قدمت آنها به حدود یک هزاره، اندکی بیشتر یا کمتر، می‌رسد، مستثنی‌کنیم می‌بینیم که سابقه‌ی تأسیس بیشتر ملت‌ها و کشورـ ملت‌های جهان از چند قرن تجاوزنمی‌کند.
ملت مصر نیز که ملتی بزرگ است، پس از فراعنه که شاه‌‌ ـ‌ خدا بودند، همواره زیر سلطه‌ی‌ بیگانگانی چون جانشینان اسکندر یا اعراب مسلمان یا ترکان امپراتوری عثمانی قرارداشت و تنها پس از جنگ اول بین‌الملل بود که رفته‌رفته و با قطع سلطه‌ی انگلستان به کشورــ ملت مدرنی تبدیل‌شد که بخش مهم حیات آن در دیکتاتوری نظامی گذشت.
حتی کشور باستانی چین هم با اینکه حکومت مرکزی آن دارای قدمتی در حدود ۲۲ سده است، و از این جهت یک ملت کهن محسو‌ب‌‌می‌شود، به‌رغم تأسیس اولین رژیم دموکراتیک خود به رهبری سون‌یاتسن و حزب کومین تانک در حدود ۱۹۱۲، آنهم در وضعی از جنگ‌های داخلی پایان‌ناپذیر میان جنگ‌سالاران که برای حکومت مرکزی قدرتی و قلمرو چندانی باقی نمی‌گذاشت، در این کوشش خود کامیابی محسوسی نیافت و پس از حدود نیم قرن دیکتاتوری نظامی سرانجام به زیر سلطه‌ی حزب توتالیتر کمونیست افتاد بطوری که در تاریخ آن کشور سالهای یک حکومت ملی و دموکراتیک سراسری را می‌توان بر روی انگشتان یک دست شمرد.
در مقایسه با این ملت ها، ایران کهنی که، اگر مبداءِ تاریخ آن را نه کشور پارس و نه کشور ماد، بلکه کشور ایران کورش بگیریم، قدیمی ترین ملت جهان شمرده‌می‌شود و در عصر مدرن نیز با نهضت مشروطه بار دیگر وحدت خود را با تصویب قانون اساسی مشروطه به وحدتی مدنی تبدیل‌کرد، به‌رغم سانحه‌ی رفع‌شدنی ولایت فقیه، نه از حیث یگانگی تاریخی ـ فرهنگی و نه از جهت دستیابی به وحدت مدنی ـ دموکراتیک اگر از بسیاری از کشورـ‌ ملت های جهان جلوتر نباشد از این دیدگاه خاص، یعنی وحدت ملی، از هیچ ملت دیگری کم‌ندارد.
کشورـ ملت های فدراتیوی چون آمریکا، که با آنهمه شکافهای نژادی و فرهنگی، بدون قانون اساسی آن یک روز هم متحد باقی‌نمی‌ماند، یا روسیه‌ای که با ده‌ها «ملیت ساکن آن» بدون پنجه‌ی آهنین دیکتاتوری به‌سرعت به صد قطعه تقسیم‌می‌شود، الگوهای بسیار بدی برای ملت ما هستند، و حتی آلمان فدرال هم که دیدیم سابقه‌ی وحدت ملی آن بر حسب معیاری که برای این وحدت در نظر بگیریم، از یک قرن ـ تأسیس جمهوری وایمارـ تا یک قرن و نیم ـ تأسیس امپراتوری ویلهم اول ـ تجاونمی‌کند، نمی تواند، از این زاویه‌ی خاص، برای ملت باستانی ما مدل مثبتی باشد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱۰ نک. علی شاکری زند، نکاتی پیرامون مفاهیم ملیت، اقلیت، خودمختاری.
در همین نوشته به بخش هایی از اسکندرنامه‌ی نظامی گنجوی که شمه‌ای از این وقایع را بصورت داستانی نقلل‌می‌‌کند، اشاره‌کرده‌بودم.
در اپرای فواره‌ی باغچه سرای، اثر مودست موسورسکی آهنگساز بزرگ روس در قرن نوزدهم قطعه‌ی زیبایی بنام رقص کنیزکان ایرانی وجود دارد که در آن نیز ردِپای همین وقایع دیده‌می‌شود.
۱۱ ایران چیست، ایرانیت کدام است؟ ۱۲ اوت ۲۰۱۸، سایت
نشریۀ اینترنتی نهضت مقاومت ملی ایران (namir.info)
همچنین : نکاتی پیرامون مفاهیم ملیت، اقلیت، خودمختاری، علی شاکری زند.

منبع:پژواک ایران


علی شاکری زند

فهرست مطالب علی شاکری زند در سایت پژواک ایران 

*به مناسبت درگذشت دکتر محمـد مصدق، گاستون فورنیه  [2024 Mar] 
*نیرنگ در تاریخ: «اخراج نخست وزیر نامطلوب از راه قانونی»! سقوط اخلاقی و فرهنگی تا کجا؟ (بخش سوم)  [2024 Jan] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار (بخش بیستم)  [2024 Jan] 
*شباهت‌ها و تفاوت‌ها میان دو شکست: ۲۸ مرداد و ۲۲ بهمن  [2023 Dec] 
*نیرنگ در تاریخ: «اخراج نخست وزیر نامطلوب از راه قانونی»!  سقوط اخلاقی و فرهنگی تا کجا؟ [2023 Dec] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار/ بخش هجدهم- ب  [2023 Nov] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار/بخش هجدهم- الف  [2023 Nov] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار* بخش شانزدهم  [2023 Oct] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار* بخش پانزدهم -ج  [2023 Sep] 
* برگهایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار، بخش پانزدهم ـ ب  [2023 Sep] 
* جمهوری اسلامی حکومتی مرده است! اما چرا برچیده‌ نمی‌شود؟ بخش اول: یک نظام رو به موت  [2023 Sep] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار (بخش پانزدهم ـ الف) بختیار یک شخص نیست؛ یک راه است؛ راه امروز و آینده‌ی ایران [2023 Aug] 
*آخرین نخست وزیر نظام مشروطه ایران، متن سخنان علی شاکری زند بر مزار شاپور بختیار  [2023 Aug] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار/ بخش چهاردهم  [2023 Jul] 
*دعوت پادشاه از شاپور بختیار برای دیدار با او برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار (بخش سیزدهم) [2023 Jul] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار (بخش دوازدهم)  [2023 Jul] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار (بخش یازدهم)، علی شاکری زند  [2023 Jun] 
*باز هم تشدید اعدام‌ها  [2023 Jun] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار/ بخش دهم  [2023 Jun] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار (بخش نهم ـ ب)  [2023 May] 
*چگونه منشور ننویسیم!/ بخش دوم  [2023 May] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپوربخش نهم – الف بختیار*  [2023 May] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار (بخش هشتم ـ ب)  بختیار یک شخص نیست؛ یک راه است؛ راه امروز و آینده‌ی ایران [2023 Apr] 
*همبستگی برای ایران استیا ایران برای همبستگی است؟  [2023 Apr] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار*، بخش هفتم  - ب: اعلامیه‌ سه ماده‌ای کریم سنجابی در پاریس و ولایت فقیه خمینی [2023 Apr] 
*منشوری برای اهالی کره‌‏ی ماه  [2023 Mar] 
*برگهایی اززندگی سیاسی دکترشاپور بختیارـ بخش ششم  [2023 Mar] 
*برگ هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار، بخش پنجم: آغاز بحران در حکومت فردی  [2023 Mar] 
*برگ‌هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار، بخش چهارم: آغاز بحران در حکومت فردی  [2023 Feb] 
*برگهایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار، بخش سوم: فعالیت در تجدید سازمان جبهه ملی ایران  [2023 Feb] 
*برگ هایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار* (بحش دوم)  [2023 Jan] 
*برگ هایی از زندگی سیاسی دکتر شاپور بختیار ـ جوانی، تحصیلات، مبارزه با نازیسم  [2023 Jan] 
*دولت موقت در تبعید و ضرورت حیاتی آن در شرایط کنونی  [2022 Dec] 
*ملت ایران، یک واقعیت تاریخی انکارناپذیر، مفهوم «ملت»، پادزهری در برابر واژه‌ ایدئولوژیک «امت اسلام» و فتیشیسم قومی (بخش سوم)  [2022 Aug] 
*ملت ایران، یک واقعیت تاریخی انکارناپذیر  [2022 Aug] 
*آیا جمهوری اسلامی مشروعیتی داشته که ازدست داده؟ غباربرانگیختن در مسیر حرکت واقعی [2022 Jul] 
* اتحادعملِ همه ی نیروهای ملی از مشروطه خواه تا جمهوریخواه  اسم رمز پیروزی اتحاد است [2022 May] 
*درباره ی نهضت مقاومت ملی ایران*  [2022 May] 
*خمینی چگونه به قدرت رسید؟ آیا این فاجعه اجتناب‌ناپذیر بود؟ ضرورت بیان کامل حقیقت به جای حاشیه‌نویسی!   [2022 Apr] 
*منوچهر هزارخانی: مرگی از هر جهت اندوهبار  [2022 Mar] 
*آیا فدراسیون روسیه و اتحاد شوروی سابق ماهیتاً یکی نیستند؟   [2022 Mar] 
*پوتین اوکرایین و روسیه، همه چیز اینجا شروع می شود  [2022 Mar] 
*احیاءِ «عظمت گذشته ی» امپراتوری روس؟ کدام عظمت؟  [2022 Mar] 
* در حاشیه عملیات تروریستی اخیرِ داعش  [2022 Feb] 
*برای دوری از انحرافات و انشعابات در جبهه ملی ضرورت بازگشت به اصالت نهضت ملی  [2022 Jan] 
*اتحادعمل برای نجات کشور از زوال! * انتظار تا کی و برای چه؟  [2021 Dec] 
* راه انتخاب میان سلطنت مشروطه و جمهوری از دید شاپور بختیار  [2021 Oct] 
*بحران سیاسی کشور و راه اتحاد عمل همه ی ایراندوستان دموکرات، پیش بینی بختیار نزدیک است  [2021 Aug] 
*شاپور بختیار و توتالیتاریسم، گریزی به رساله ی دکتری او  [2021 Jul] 
* اثرات متقابل مخالفان فعال رژیم و مردم غیرمتشکل: یک فرآیند دینامیک  [2021 Jun] 
*سر و ته، یک کرباس  [2021 Jun] 
*نگاهی به ریشه های ژرف یک فاجعه ملی بخش سوم   [2021 Mar] 
* نگاهی به ریشه‌های ژرف یک فاجعه‌ی ملی، به مناسبت ۲۲ بهمن ماه (بخش دوم)  [2021 Mar] 
* به مناسبت ۲۲ بهمن ماه، نگاهی به ریشه های ژرف یک فاجعه ی ملی  [2021 Feb] 
*ملاحظاتی درباره‌ متن حقوقی امانتی استاد محمـدرضا شجریان  [2021 Jan] 
* از مشروطه به جمهوری عبورکردیم؟ چه کسی عبورکرد و چگونه؟  [2021 Jan] 
* از مشروطه به جمهوری عبورکردیم؟ چه کسی عبورکرد و چگونه؟   [2021 Jan] 
*هموطنان بی مسئولیتی که در برابر امام جماران به امامزاده ی کاخ سفید دخیل بسته بودند یتیم شدند  [2020 Nov] 
*رادیکالیزاسیون دینی جوانان پناهنده و نقش حس ملی  [2020 Nov] 
*دولت موقت و چارچوب قانونی کارهای آن  [2020 Oct] 
*«علوم اجتماعی اسلامی» چه صیغه ای است؟   [2020 Aug] 
*جمهوری اسلامی کابوسی باورنکردنی بیست ونهمین سالگرد قتل شاپور بختیار و دستیار وی سروش کتیبه  [2020 Aug] 
*برتری مخالفان جمهوری اسلامی نسبت به سران این نظام در چیست؟ بخش سوم: دیگرِ تجربه‌های عملی اپوزیسیون  [2020 Aug] 
*برتری مخالفان جمهوری اسلامی نسبت به سران این نظام در چیست؟ بخش دوم: کدام استثناء؟  [2020 Jul] 
*برتری مخالفان جمهوری اسلامی نسبت به سران این نظام در چیست؟   [2020 Jul] 
* آزادی عقیده و بیان و زندگی جمعی نیازمند قواعد مشترک جمعی است (بخش دوم) • ضرورت قواعد مشترک همکاری و همگامی برای اپوزیسیون دموکرات ایران [2020 Jun] 
*آزادی عقیده و بیان و زندگی جمعی نیازمند قواعد مشترک کار جمعی است  [2020 Jun] 
*ایران هرگز نخواهد مرد!   [2020 May] 
* برگ هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار  [2020 Apr] 
*نمایش از این پس بی اثر «انتخابات»، پرده دری از فریب «اصولگرا ـ اصلاح طلب»  [2020 Mar] 
* برگ هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار* ۳۹ـ تدارکات و ترتیبات سالیوان برای ایجاد پیوند میان ارتش و نمایندگان خمینی   [2020 Mar] 
* برگ هایی از زندگی سیاسی شاپور بختیار*  [2020 Mar] 
*بحثی در مقاله‌ی : خطای بختیار، پایان بازرگان  [2020 Feb] 
*تحریم انتخابات را به کارزار همصدایی علیه اساس رژیم و رفراندم برضد آن بدل کنیم   [2020 Feb] 
*منطق جمهوری اسلامی: تحریک دیگران؛ تحقیرشدن؛ واکنش به تحقیرشدن کشته شدن قاسم سلیمانی تحقیری بزرگ برای نظام و چالشی خطرناک برای کشور بود [2020 Jan] 
*تحریم یکصدای نمایش انتخابات: ضرورتی سیاسی، نه انتخاباتی!   [2019 Dec] 
*انبار باروتی بنام ایران  ضرورت حادهمآهنگی و آشتی میان همه ی هواداران حاکمیت ملی [2019 Nov] 
*شورای دوران گــُـذار یا مدیریت بی‍گــُـدار برای «اقوام و ملیت های ساکن ایران» !   [2019 Oct] 
* بساط تحمیق انتخابات را یکصدا تحریم کنیم (۲)  [2019 Sep] 
*بساط تحمیق انتخابات را یکصدا تحریم کنیم بخش یکم: مشروعیت نظام‌های سیاسی و رابطه‌ نهاد انتخابات با آن [2019 Sep] 
*بیست و هشت سال پس از قتل شاپور بختیار پراکندگی نیروهای مخالف جمهوری اسلامی و راه پیروزی بر آن   [2019 Aug] 
* بحران در روابط ایران و آمریکا:‏ یا زمان قدرت نمایی شاگرد جادوگرها  [2019 Jul] 
* زند ایران چیست؛ ایرانیت کدام است؟  ادای سهمی در پاسخ به یک مغالطه [2019 Jul] 
*ایران چیست؛ ایرانیت کدام است؟ ادای سهمی در پاسخ به یک مغالطه بخش دوم ادعای درونی بودن اسلام و ...!  [2019 Jul] 
*ایران چیست؛ ‏ ایرانیت کدام است؟   [2019 Jun] 
*جمهوری اسلامی:‏ یک نظام تروریست، با همه‌ی اجزاء و بازوانش   [2019 Apr] 
*اتحادِ عمل آری؛ ‏ اما برای چه منظور؟ و از کدام راه؟   [2019 Apr] 
*جامعه‌ ایران از سر گندیده است  [2019 Mar] 
*این نظام رفتنی است ما نیستیم که می گوییم؛ آنها خود می دانند!  [2019 Feb] 
*در میان مخالفان جمهوری اسلامی اختلاف ها از کجا سرچشمه می گیرد؟  [2019 Jan] 
*ما نمی بایست سنگر قانون اساسی را رها می کردیم   [2019 Jan] 
*ملاحظاتی درباره ی رساله ی دکترای شاپور بختیار  [2018 Nov] 
*جمهوری، یا مشروطه ی پادشاهی؟ بحث بر سر چیست؟  [2018 Nov] 
* با اعتصاب عمومی نباید بازی کرد   [2018 Oct] 
* مجازات شلاق برای معلمان کشور !   [2018 Oct] 
*مرگ امیرانتظام فرصتی برای آب تطهیر بر سر انقلابیون دیروز و اصلاح‌طلبان امروز!  [2018 Aug] 
* اقتصادی ویران؛ نتیجه ی تحریم ها، یا اثر ورشکستگی به تقصیر   [2018 Aug] 
*آزادی گرفتنی است نه دادنی  [2018 Jul] 
*چرا جمهوری اسلامی رفتنی است وظیفه‌ی ما برای وقوع بهترین صورت این فرآیند چیست* [2018 May] 
*از بحث عدم‌ مشروعیت رژیم و پیش‌بینی سقوط آن تا زمین‌لرزه‌های جدید (بخش دوم)،  [2018 Apr] 
*از بحث عدم‌مشروعیت رژیم و پیش‌بینی سقوط آن تا زمین‌لرزه‌های جدید  [2018 Mar] 
*همه‌پرسی، به چه منظور، چگونه، در چه زمان، و به دست کدام حکومت ؟   [2018 Feb] 
*جدایی دین از حکومت یا حکومتِ لاییک*  [2018 Jan] 
*نکاتی پیرامون مفاهیم ملیت، اقلیت، خودمختاری* بخش چهارم  [2018 Jan] 
*نکاتی پیرامون مفاهیم ملیت، اقلیت، خودمختاری بخش سوم  [2017 Dec] 
*نکاتی پیرامون مفاهیم ملیت، اقلیت، خودمختاری بخش دوم  [2017 Dec] 
*نکاتی پیرامون مفاهیم ملیت، اقلیت، خودمختاری ، بخش یکم  [2017 Dec] 
* افسانه‌ی حمله‌ی نظامی عراق به ایران بنا به ‏ توصیه‌ی شاپور بختیار بخش چهارم   [2017 Nov] 
*علل واقعی جنگ ایران و عراق و افسانه‌ی حمله‌ی صدام به ایران به توصیه‌ی شاپور بختیار (بخش سوم)  جستجو در علل و مقدمات حمله‌ی عراق به ایران  [2017 Nov] 
* علل واقعی جنگ ایران و عراق و افسانه‌ی حمله‌ی صدام به ایران ‏ به توصیه‌ی شاپور بختیار (بخش دوم)  [2017 Nov] 
*علل واقعی جنگ ایران و عراق و افسانه‌ی حمله‌ی صدام به ایران ‏ به توصیه‌ی شاپور بختیار (بخش یکم)  [2017 Oct] 
*مصدق و اصـلاحات کاذب، بخش سوم: موضع نیروهای سیاسی دیگر  [2017 Oct] 
*مصدق و اصـــلاحــات کاذب «تقسیم اراضی ... با تمرکز جمعیت می تواند عواقب وخیم‌تری...»   [2017 Oct] 
*دکتر مصدق ‏ و اصـلاحـات کاذب یا یکی از ریشه‌های عمده‌ی ضدِانقلاب‌اسلامی ‏  [2017 Oct] 
*از مرگ هیچکس شاد نباید شد اما...  [2017 Sep] 
* سلطه‌ی دیوان و رژیم تباهیها تنها به دست مردم برچیده خواهد شد بخش دوم   [2017 Jul] 
*سلطه‌ی دیوان و رژیم تباهیها تنها به دست مردم برچیده خواهد شد  [2017 Jul] 
*آیا در این «انتخابات» ملت شکست خورد؟ قسمت دوم  [2017 Jun] 
*آیا در این «انتخابات» ملت شکست خورد؟  [2017 May] 
* تحریم انتخابات ساده گیری مبارزه نیست ‏  [2017 May] 
*گفتید جمهوریت؟ کدام جمهوریت؟   [2017 May] 
*در چنگال جمهوی اسلامی اسارت تا کی ؟ (بخش دوم)  [2017 May] 
*در چنگال جمهوی اسلامی اسارت تا کی ؟ «انتخابات» کاذب را هرچه یکصدا تر تحریم کنیم ! [2017 Apr] 
*انتخابات ریاست جمهوری فرانسه؛ نامه ی سرگشاده به نامزدها و رأی دهندگان به آنان*   [2017 Apr] 
* ضرورت گام هایی کوتاه و سنجیده برای اتحاد آزادیخواهان واقعی  ورشکستگی اخلاقی کامل نظام حاکم و نشانه هایی از آغاز فروپاشی آن [2017 Mar] 
*کسانی که تروریست‌ها و خرابکاران را مردم می‌نامند! (بخش دوم)  [2017 Mar] 
* نوبت خطرکردن بختیار برای نجات کشور از سقوط در پرتگاهی که به سوی آن می رفت (بخش سوم)  [2017 Feb] 
*آیا نظام مشروطه منسوخ شده بود؟ جلوگیری از نخست ‌وزیری صدیقی و نوبت خطرکردن بختیار (بخش دوم)  [2017 Feb] 
* به مناسبت سی و هشتمین سال تشکیل دولت ملی بختیار ‏  [2017 Feb] 
*نقش دکتر سنجابی در شکست دولت ملی بختیار و انقراض نظام مشروطه (بخش چهارم و پایانی)  [2016 Oct] 
* نقش دکتر سنجابی در شکست دولت ملی بختیار و انقراض نظام مشروطه (بخش سوم)  [2016 Oct] 
*نقش دکتر سنجابی در شکست دولت ملی بختیار و انقراض نظام مشروطه بخش دوم   [2016 Sep] 
*نقش دکتر سنجابی در شکست دولت ملی بختیار و انقراض نظام مشروطه؛ به مناسبت بیست و پنجمین سال ‏ قتل شاپور بختیار  [2016 Sep] 
* منشاء هراس شدید نظام از مردم ! (بخش پایانی) بخش دوم  [2016 Jun] 
*منشاء هراس شدید نظام از مردم ! بخش دوم، بهره ی الف   [2016 Jun] 
*منشاء هراس شدید نظام از مردم !  نظامی که مشروعیت ندارد همواره خود را در خطر نابودی می بیند [2016 Jun] 
*رژیم راًی مردم را برای نمایش و کسب مشروعیت می خواهد  [2016 Feb] 
* در حاشیه ی عملیات تروریستی اخیرِ داعش   [2016 Jan] 
*نکاتی از زندگی خسرو شاکری زند و سبب درگذشت وی  [2015 Oct] 
*توسل به دروغ و فریب برای پوشاندن تسلیم به توافقنامه ای خفت بار  [2015 Apr] 
*پیرامون یکی از پرگویی های کاشف سکولاریسم نو(۳)  [2014 Dec] 
*پیرامون یکی از پرگویی های کاشف   [2014 Dec] 
*پیرامون یکی از پرگویی های کاشف «سکولاریسم نو»  [2014 Dec] 
*دولت اسرائیل، یا یک یاغی جهانی که در پی اجرای «راه حل نهایی» برای مردم فلسطین است  [2014 Jul] 
*نگاهی به رفتار سیاسی سران جبهه ملی در ماههای پیش از انقلاب (بخش دوم) چگونگی پذیرش تشکیل دولت ملی از سوی دکتر شاپور بختیار [2014 Jul] 
*نگاهی به رفتار سیاسی سران جبهه ملی در ماههای پیش از انقلاب  [2014 Jul] 
*ملاحظاتی پيرامون مقاله «بازرگان، روحانيت و بختيار»، بخش سوم (قسمت دوم)  [2013 Oct] 
*بختیار، بازرگان و روحانیت؛ ملاحظاتی پیرامون مقاله‌‌‌ی «بازرگان، روحانیت و بختیار»۱- بخش سوم تیرخلاص  [2013 Oct] 
*بختیار، بازرگان و روحانیت- بخش دوم  [2013 Sep] 
*ملاحظاتی پیرامون مقاله‌ی «بازرگان، روحانیت و بختیار»۱ بخش اول روحانیت درنهضت ملی [2013 Sep] 
*مصر بار دیگر به پا می خیزد با تهدید به نافرمانی مدنی در مصر اولین سنگر توتالیتاریسم اسلامگرا فرو می ریزد [2013 Jul] 
*درباره‌ی پرچم ملی ایران  [2013 Jan] 
*آیا صلحجویان نسل های جدید اسرائیل خواهند توانست ماجراجویی رهبران سنتی جنگ طلب خود را مهار کنند و از فکر حمله به ایران بازدارند   [2012 Apr] 
*پاسخی به ادعاهای نسنجیده و بی پایه ی آقای همایون کاتوزیان درباره ی کنفدراسیون جهانی   [2011 Nov] 
*افشاء یک تحریف بزرگ تاریخی پاسخی به ادعاهای نسنجیده و بی پایه‌ی آقای همایون کاتوزیان درباره ی کنفدراسیون جهانی و عده ای از رهبران آن  [2011 Oct] 
*بازار گرم افترا علیه مصدق و بختیار  چه کسانی از نام مصدق و بختیار می ترسند و چرا؟ بخش دوم 2ـ دنباله ی" راه توده" و مصدق [2011 Oct] 
*بازار گرم افترا علیه مصدق و بختیار (۲)  [2011 Aug] 
*بازار گرم افترا علیه مصدق و بختیار  [2011 Aug] 
*مصدق، پیروان مصدق، اهداف، اصول کار و منش آنان (بخش دوم ـ ب)  [2011 Apr] 
*مصدق، پیروان مصدق، اهداف، اصولِ کار و منشِ آنان  [2011 Apr] 
*مصدق، پیروان مصدق، اهداف، اصولِ کار و منشِ آنان  بخش نخست ـ ب [2011 Mar] 
*مصدق، پیروان مصدق، اهداف، اصولِ کار و منشِ آنان  [2011 Mar] 
*توتالیتاریسم و زمین لرزه های اجتناب ناپذیرآن( بخش دوم)   تصفیه ها در جمهوری اسلامی از همان آغاز کار [2010 Mar] 
*توتالیتاریسم و زمین لرزه های اجتناب ناپذیرآن(٭)   [2010 Mar] 
*دولت بختیار و فروغ آزادی (بخش دوم)  [2010 Jan] 
*دولت بختیار و فروغ آزادی (بخش نخستین)  [2010 Jan] 
*چه کسانی از علائم شیر و خورشید پرچم ملی ایران می ترسند؟  [2009 Aug]