مشارکت لبنان در تولید و توزیع مواد مخدر در خاورمیانه در سطح جهانی روزافزون شده است، این پدیدۀ سیاسی، نظامی و اقتصادی در بررسی ها و پژوهش های مختلف مرکز اطلاعات یورو-خلیج(۱) ثابت شده است. تحولات اقتصادی و سیاسی در لبنان زمینه این فعالیت را برای حزب الله آماده ساختند تا مشارکت خود در اینگونه فعالیت ها را بیش از پیش افزایش دهد. طبق برآورد سازمان های مختلف اطلاعاتی غربی در یکسال در لبنان حدود ۲ میلیون کیلو حشیش و ۱۰ هزار کیلو هروئین تولید می شود و سودی معادل ۴ میلیارد دلار را برای حزب الله بوجود آورده است. بنابر گزارش روزنامۀ واشنگتن پست صنعت مواد مخدر نقش یکی از ستون های مهم اقتصادی لبنان را بازی می کند.(۲)

تعداد معتادان به مواد مخدر نزدیک به ۴۰ هزار نفر میشود و مازادتولید مواد مخدر یعنی سه چهارم به مصر، اروپا، امریکای شمالی و حتی اسرائیل بطور قاچاق صادر میشوند. آژانس فدرال مبارزه با مواد مخدر ایالات متحده امریکا (DEA) در دهۀ ۱۹۹۰ اعلام کرده بود که قریب به یک و نیم تن هروئین سالانه از لبنان به امریکا وارد شده و در خیابان های امریکا بفروش می رسند و این برابر ۵/۱ کل قاچاق هروئین در امریکاست. باقیماندۀ تولیدات به اروپای غربی قاچاق شده و نزدیک به نصف مصرف هروئین اروپای غربی را تأمین می کند.

بنابر ادعای سفیر عربستان سعودی در لبنان، حد فاصل سال های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۱ نزدیک به ۶۰۰ میلیون قرص های مخدر صنعتی از لبنان به عربستان سعودی  قاچاق شده است. اینکه از دهه ۱۹۹۰ به بعد تولید و پخش مواد مخدر یکی از منابع مهم مالی رژیم اسد در سوریه و همچنین حزب الله در لبنان را میساخته، بعد از سقوط اسد در سوریه، به اثبات رسیده است. یکی از مهمترین تولیدات مواد مخدر صنعتی کاپتاگون است که به دلیل مصرف آن در میان گروه های اسلامی در سوریه با نام "دوای جهاد" نیز شهرت یافته است.

تولید مواد مخدر مخصوصاً ماریجوانا در لبنان قدمت طولانی و تاریخی دارد. قبل از اعلام استقلال لبنان مهمترین مرکز کاشت و برداشت ماریجوانا در لبنان در دره بقاع در ۳۰ کیلومتری بیروت بوده و هست. حتی در دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ آژانس فدرال مبارزه با مواد مخدر در امریکا لبنان را مهمترین مرکز تولید و تجارت حشیش و تریاک رقم میزد، تا جائی که نزدیک به ۳/۱ تولید ناخالص ملی لبنان را شکل می داد.

طبعاً چنین منبع درآمد و سودهای سنگین حاصل از تولید و پخش و قاچاق مواد مخدر نیازمند شبکه ای قوی است، به همین دلیل اکثر عالیرتبه ترین مقامات دولتی و افسران پلیس در این معاملات شرکت داشته و سود هنگفتی می برده و می برند. همین معاملات و سودهای هنگفت حاصل از آن سبب شده بودند که لبنان به یکی از مراکز تجاری در منطقه تبدیل شود. در دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ در طول جنگ داخلی لبنان صنعت تولید مواد مخدر در لبنان یک جهش چشمگیر می بیند، طبق تحقیقات الیزابت پیکار، رئیس مؤسسۀ تحقیقات در امور عرب و مسلمانان در دانشگاه اکس-آن-پرووانس فرانسه، برای مثال تنها یک ماه پس از آغاز جنگ داخلی چندین تن حشیش از لبنان به اروپا قاچاق شده و محموله به تور پلیس می افتد.(۳)

تا سال ۱۹۷۷ کشاورزان لبنانی در دهها هکتار زمین ماریجوانا با ارزش تجاری معادل یک میلیارد دلار تولید می کردند. مساحت زمین های حاصلخیز در دره بقاع برای تولید ماریجوانا و طبعاً حشیش تا پایان صوری جنگ داخلی لبنان در ۱۹۹۰ روزافزون بوده است و ۴۹٪کل مساحت زمین های دره بقاع را در بر می گرفت. سال ۱۹۷۶ ارتش سوریه بر دره بقاع تسلط نظامی یافت و تا ۱۹۸۲ارتش سوریه ۹۰٪ از کل منطقۀ حاصلخیز دره بقاع را به کاشت و برداشت ماریجوانا اختصاص داده بود.

در نیمۀ دهۀ ۱۹۸۰ رفته رفته مزارع خشخاش جایگزین ماریجوانا شدند و از آن زمان تولید هروئین نیز آغاز شد و با سودآوری غیرقابل مقایسه با گذشته در تولید مواد مخدر. در همین دوران علاوه بر تولید و قاچاق هروئین در لبنان، کوکائین کلمبیائی نیز ترویج یافت که همین امر منجر به رونق زایدالوصفی در بازار قاچاق مواد مخدر در لبنان و سودهای نجومی شد، بر اساس تخمین های مختلف ارزش مبادله مواد مخدر به بالاترین سطح خود ۱۵۰ میلیارد دلار رسید که با توجه به بازیگران دستاندرکار سیاسی و در ادارات دولتی به احزاب سودهائی میان ۵۰۰ میلیون تا ۱ میلیارد دلار رسید. با بالا رفتن سودآوری و تسهیل کارهای قاچاق از جمله وزن محموله ها، اشتغال در حوزۀ قاچاق مورد توجه بیشتر جوانان برای دستیابی به دستمزد بیشتر قرار گرفت. تجارت مواد مخدر نه تنها از سوی حکومت، دولت و پلیس تحمل میشد، بلکه قشر سیاستمداران لبنانی خود در کار مواد مخدر مستقیماً سهیم بودند.

با ضعیف تر شدن دولت مرکزی لبنان تولید و پخش ماریجوانا و تریاک منبع مهم مالی برای گروه های سیاسی و نظامی را ساخت. تجارت و قاچاق مواد مخدر مخصوصاً در دوران جنگ داخلی بیشتر رایج شد و جنگ داخلی در واقع موقعیت سلاطین مخدر را بهبود بخشید ولی این قشر را نمی توان مسببین جنگ داخلی لبنان در نظر گرفت. تولید و قاچاق یا راه صادرات و پخش مواد مخدر نیازمند حمایت نظامی برای تامین امنیت آنان است، از سوی دیگر گروه های میلیشیا هم نیازمند کمک های مالی هستند و هم توان تامین امنیت راه های قاچاق و پخش مواد مخدر را دارند، به همین دلیل رابطۀ گروه های نظامی و میلیشیاهای مختلف در لبنان و سلاطین مواد مخدر منفعت همه جانبه را برای کار بدست می آورد.

ادارۀ مشاهده بین المللی قاچاق مواد مخدر در وزارت امورخارجه ایالات متحده امریکا لبنان را به عنوان مهمترین مرکز ثقل قاچاق و تجارت مواد مخدر در خاورمیانه شناسائی می کند و حدفاصل ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۷ تعداد تولیدکنندگان را به چند صد نفر تخمین می زند. تولید هروئین در لبنان در سال ۱۹۸۸ بالغ بر ۱۰ تن می شد.

در سال های دهۀ ۱۹۸۰ سوریه نقش مهمی را در لبنان به دلیل حضور قوی نظامی ایفا می کرد، سوریه کنترل بر منطقۀ دره بقاع را کلاً بدست گرفت. به همین دلیل ارتش سوریه و ادارۀ اطلاعات و امنیت سوریه از سودآوری تولید و پخش مواد مخدر بهرۀ زیادی میبرد. در دوران حضور نظامی سوریه در لبنان عالیرتبه ترین سران ارتش سوریه از تولید و پخش مواد مخدر مستقیماً سود و بهره شخصی می بردند.

با پایان گرفتن جنگ داخلی در لبنان کشور در مقابل چالش بزرگی قرار می گیرد و آن بازسازی کشوری جنگ زده است. بنابر مشاهدات سازمان های مختلف بین المللی از جمله "سازمان فعالیت جهانی علیه تبهکاری سازمان یافته فراملی"(۴) لبنان جهش بزرگی در تولید مواد مخدر در سال ۲۰۰۷ با تکیه بر تولیدات همان درۀ حاصلخیز بقاع می بیند، ارتش سوریه در رشد و توسعۀ کشت و برداشت مواد مخدر در آن منطقه نقش مهمی را در طول اشغال خاک لبنان بازی کرده بود. جنگ داخلی و حمایت گروه های مسلح و میلیشیائی در لبنان آن کشور را به یکی از مهمترین تولیدکنندگان مواد مخدر در سطح جهانی و منبع مهم درآمدی برای همان گروه های مسلح تبدیل کرده بود. از سوی دیگر همین پایۀ اقتصادی سبب عدم ثبات در منطقه می شد.

تا نیمۀ دهۀ ۱۹۹۰ سوریه که کنترل بزرگی بر لبنان داشت، مقامات دولتی و نظامی سوریه با همکاری گروه های مسلح مستقیم و غیرمستقیم در تجارت مواد مخدر سهیم بودند، تا آنجا که عالیرتبه ترین مقامات امنیتی سوریه در این اعمال تبهکارانه دست داشتند. فعالیت سوریه دامنۀ وسیعی از طلب حق السکوت و اخاذی و رشوه از کشاورزان خشخاش گرفته تا تنظیم و قاچاق حشیش و هروئین به غرب داشت. در آغاز دهۀ ۲۰۰۰ گروه های وابسته به مسیحیان لبنان آغاز به افشاگری از کاشت، برداشت و قاچاق حشیش و هروئین کردند.

با ناتوانی دولت مرکزی همچنان در دهۀ ۲۰۱۰ تولید مواد مخدر در منطقۀ درۀ بقاع همچنان با قوت گذشته ادامه داشت و دولت لبنان نمی توانست کارگاه های تولید کاپاتاگون را یافته و مهر و پلمب کند. طبق تخمین های مختلف ارزش مبادلۀ کاپتاگون در لبنان در سال ۲۰۱۶ به یک میلیارد دلار می رسید. افزایش تولید حد فاصل ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ چشمگیر بود، که علت آنرا باید در ناتوانی دولت، بحران کمرشکن اقتصادی لبنان، عدم پیگرد و مجازات دستاندرکاران قاچاق مواد مخدر جستجو کرد.

سال ۲۰۲۰ در لبنان قانون کشت و برداشت ماریجوانا به تصویب مجلس رسید و تنها اجازۀ کاشت ماریجوانا با مشخصات شیمیائی برای مصرف پزشکی و صنعتی صادر شد، در آن قانون همچنین ضوابط صدور جواز کاشت ماریجوانا ذکر شده تا افراد با سوءپیشینه نتوانند در این کسب و کار شرکت داشته باشند. اما این قانون جلوی توسعه در کاشت ماریجوانا و راه های مجرمانه را به هیچ عنوان نمی گرفت.

سال ۲۰۲۱ نمونۀ ابعاد قاچاق مواد مخدر صنعتی مانند قرص های کاپتاگون از لبنان را نشان می دهد که با همکاری پلیس عربستان سعودی و نیروهای امنیتی لبنان بیش از صدها هزار قرص روانگردان در فروگاه رفیق حریری بیروت و یا بندر جده کشف و ضبط شدند. به گفتۀ پلیس عربستان محموله ها از لبنان می آمدند.

پاندمی کووید ۱۹ به گسترش کشت و برداشت ماریجوانا دامن زد و بسیاری از کشاورزان لبنانی برای دستیابی به منابع بهتر مالی به کشت و برداشت ممنوع ماریجوانا روی آوردند.

حسن محمد دقو که به "سلطان کاپتاگون" شهرت داشت در منطقۀ بقاع بازداشت می شود. دقو روابط بسیار نزدیک و تجاری با حزب الله لبنان داشت. مرکز فعالیت های دقو شهرک طفیل واقع در منطقۀ بعلبک و در مرز سوریه بود، این منطقه تحت کنترل کامل حزب الله قرار داشت. دقو متهم به ایجاد کارگاه تولید کاپتاگون و قاچاق قرص های روانگردان به یونان و عربستان سعودی و همچنین تامین مواد مخدر برای ارتش لبنان شده بود.

دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرائم سازمان ملل متحد (UNODC) کشور لبنان را در گزارش ۲۰۱۶ خود به گروه کشورهای ترانزیت مواد مخدر تقلیل داده بود و پیش از لبنان از کشورهای مراکش، افغانستان، پاکستان و هند به عنوان صادرکنندگان اصلی ماریجوانا یاد می کند که احتمالا این گزارش با مداخله های سیاسی تدوین شده بود.

در حالیکه گزارش های وزارت بهداری لبنان که در سایت های اینترنت آن وزارتخانه نیز منتشر شده بودند، حاکی از این بود که بطور روزافزون در منطقۀ بقاع هروئین تولید می شود. در همان حال گزارش های دیگری از سازمان ملل حکایت از این دارند که کوکائین تولیدی در امریکای جنوبی نیز به لبنان برای پخش و قاچاق صادر می شود. در مجموع بسیاری از گزارش ها ضد و نقیض هستند و همین امر قضیه را سوال برانگیزتر می کند.

در گزارش های مختلف از اتحادیه اروپا به خوبی میتوان رشد و توسعۀ تولید و قاچاق موادر مخدر صنعتی مخصوصاً کاپتاگون در لبنان را دید. میزان قاچاق این نوع مواد روانگردان به اندازه ای است که دستگاه های پلیس کشورهای اروپائی به مشکلات بزرگ بر سر راه خنثی کردن شبکه قاچاق اعتراف دارند و همچنین ارتباط توزیع قاچاق مواد مخدر صنعتی با دیگر موارد جرم و جنایی مسلم است.

شبکه قاچاق مواد مخدر از لبنان در بسیاری از کشورهای اروپائی آنچنان وسعت یافته است که بر اساس یک آمار از ادارۀ مبارزه با مواد مخدر اتحادیۀ اروپا ۱۲۷ میلیون قرص کاپتاگون سال ۲۰۲۳ کشف و ضبط شده است. بزرگترین عملیات پلیسی در دهۀ ۲۰۲۰ تا کنون در ایتالیا صورت گرفته است و در پی آن نیز دو کارگاه بزرگ تولید مواد مخدر صنعتی در هلند نیز کشف شده اند.

در تمام این گزارش ها در رابطه با شبکه های تولید و قاچاق کاپتاگون همواره از لبنانی ها و سوری ها به عنوان سازمان دهندگان و قاچاقچیان یاد میشود، که یا به عنوان مسافر به اروپا بهمراه می آورند و یا مقیم کشورهای اروپائی و طرف معاملۀ مواد مخدر هستند. در این گزارش ها می توان دید که میان شبکه های تبهکار لبنانی و اروپائی رابطۀ مستقیمی وجود ندارد. در کنار اروپا مهمترین بازار مواد مخدر صنعتی را کشورهای خلیج فارس تشکیل می دهند.

حمل محموله های بزرگ از لبنان بوسیلۀ کانتینر و کشتی های حمل و نقل صورت می گیرند و محموله های لبنان اغلب کاپتاگون است. هنگام کشف اینگونه محموله ها سال های اخیر کوکائین از کشورهای کلمبیا و ونزوئلا نیز بدست آمده اند که از لبنان به سمت کشورهای سوم نیز قاچاق می شوند.(۵)

مبارزه با توزیع و قاچاق مواد مخدر سبب درگیری هائی در لبنان شده است و بر روابط تجاری و سیاسی لبنان با کشورهای خلیج فارس نیز تاثیر سوء گذاشته است و یا برای مثال واردات محصولات کشاورزی لبنان به عربستان سعودی ممنوع شده است. مشارکت مستقیم حزب الله در قاچاق مواد مخدر دولت لبنان را در دهۀ کنونی به چالش کشانده است.

سال ۲۰۰۰ نقطۀ عطفی در تاریخ کاشت و برداشت مواد مخدر در لبنان را می سازد و در واقع با ورود علنی حزب الله به تجارت مواد مخدر است، اگرچه در واقع از دهۀ ۱۹۹۰ همۀ مشاهده گران و کارشناسان سیاسی و اقتصادی از این امر که یکی از منابع مهم درآمدی حزب الله مواد مخدر می باشد، بخوبی اطلاع داشتند و حزب الله برای مشروعیت بخشی به قاچاق مواد مخدر مبارزه با اسرائیل را مطرح می کرد و از کسب درآمد هنگفت از طریق مواد مخدر با نام "انقلاب حشیش" یاد میکرد. طبق برآورد سازمان های مسئول در ایالات متحده امریکا ریشۀ تجارت مواد مخدر از سوی حزب الله لبنان به منطقۀ درۀ بقاع بازمی گردد. در این دوران فشارهای اقتصادی نیز به علت ها افزوده شده بودند. فعالیت های تبهکارانۀ حزب الله در این زمان تنها به مواد مخدر ختم نمی شد، بلکه تجارت از طریق فروش در بازار سیاه شامل آرد و یا سوخت بنزین نیز می شد.

اولین قاچاق مواد مخدر از سوی حزب الله که کشف شد، به سال ۲۰۰۰ بازمی گردد. این فعالیت قاچاق تحت سرپرستی شکری محمود حرب در ابعاد وسیع در ارتباط با قاچاق کوکائین و پولشوئی صورت می گیرد. شکری حرب چهرۀ مهم لبنانی-کلمبیائی حزب الله برای تامین مالی است.(۶) او لقب "طالبان" را نیز به خود داده بود و مهمترین رابط پخش کوکائین از کشورهای امریکای جنوبی به اروپا محسوب می شد. شکری حرب یکی از مهمترین افراد در بخش مالی حزب الله است. ٪۱۲ از سود خالص از قاچاق مواد مخدر را مستقیماً به حزب الله تحویل می دهد. او در کنار تجارت مواد مخدر برای حزب الله به پولشوئی های بزرگ نیز برای حزب الله در کشورهای مختلف مانند گوآتمالا و یا کلمبیا با شرکت های سایه مشغول است. شکری حرب سال ۲۰۰۸ از سوی وزارت خزانه داری امریکا به جرم تروریسم مواد مخدر برای حزب الله مورد تعقیب قرار می گیرد. شکری رابط اصلی حزب الله و امریکای جنوبی است.

چهرۀ دیگری از سلطان های تجارت مواد مخدر حزب الله، ایمان سعید جمعه می باشد که دارای ملیت کلمبیائی-لبنانی است و رابط میان حزب الله و کارتل لوس زتاس مکزیکی می باشد، این کارتل تبهکار با مرکزیت در مکزیک قویاً در قاچاق مواد مخدر دست دارد و یکی از خطرناک ترین شبکه های قاچاق و پخش مواد مخدر در امریکا را می سازد. او از ۲۶ ژانویه ۲۰۱۱ از سوی ایالات متحده امریکا به جرائم مختلف و مهمتر از همه تروریسم مواد مخدر تحت تعقیب قرار گرفت و در نوامبر ۲۰۱۱ دستگیر شد. طبق گزارش های وزارت خزانه داری امریکا او گذشته از پخش کوکائین از کلمبیا در پولشوئی های بزرگ از جمله برای ونزوئلا نیز دست داشته است. سودهای کلان و منافع مالی فعالیت های ایمان سعید جمعه مستقیم بدست حزب الله می رسیدند. جیمز کلاپر، ژنرال نیروی هوائی ایالات متحده و یکی از مقامات امنیتی در گذشته رابطۀ حزب الله و سپاه قدس را رابطه ای دوجانبه توصیف می کند که شریک ارشد سپاه قدس پاسداران می باشد.

طبق اسناد کنگره امریکا(۷)، سال ۲۰۱۳ حزب الله در تلاش بوده تا ۷۰ میلیون دلار را از ونزوئلا به آلمان منتقل سازد. این پول از سود کارگاه های تولید مواد مخدر صنعتی و قاچاق آنها از جمله در ونزوئلا بدست آمده بود. یک امر مسلم است که حزب الله و یا سپاه قدس قادر هستند بدون مشارکت مستقیم در کار قاچاق این امور را هدایت کنند. برای مثال تبهکاران و قاچاقچیان ونزوئلائی از زمان چاوز از شرکای حزب الله و سپاه قدس شده اند. ونزوئلا در کار پولشوئی و کمک در قاچاق مواد مخدر شریک جرم مستقیم حزب الله محسوب می شود.

ادارۀ پلیس اروپا، یوروپل، در سال ۲۰۲۰ به تمام کشورهای عضو خود اخطار داده بود که حزب الله قصد دارد، از اروپا به عنوان مرکز اصلی فعالیت های مجرمانۀ خود مانند پولشوئی، عضوگیری و قاچاق مواد مخدر استفاده کند. سال ۲۰۲۲ این اخطار را مجدداً تاکید و تکرار می کند. سال ۲۰۱۸ وزارت امور خارجه امریکا حزب الله را جزء لیست پنج سازمان بزرگ جنائی جهان قرار می دهد.

آژانس فدرال مبارزه با مواد مخدر ایالات متحده امریکا(DEA)، گزارش داده بود که مبلغی بالغ بر چندین میلیون دلار را ضبط کرده است، که این مبلغ حاصل همکاری حزب الله و کارتل های مواد مخدر در امریکای جنوبی هست و این همکاری شامل قاچاق و پخش کوکائین در مقیاسی وسیع در اروپا و امریکا می باشد. همچنین این آژانس گزارش داده است که سرکردگان این باندهای جنائی را بازداشت کرده است، در میان این افراد محمد نورالدین یکی از چهره های تبهکار حزب الله در امور مالی می باشد.

سال ۲۰۲۳ نتایج تحقیقات دو پژوهشگر منتشر می شود که دلالت بر معاملات کلان مواد مخدر از سوی حزب الله می کنند و محموله های قاچاق مواد مخدر از لبنان با همکاری کارتل های مواد مخدر در امریکای جنوبی در منطقۀ سه گوشۀ  کشور برزیل، آرژانتین و پاراگوئه بفروش میرسند.

در ۱۲ مه ۲۰۲۳ با وجود تمام اسناد و مدارک و بازداشت های متعدد افراد وابسته به حزب الله، رهبر این سازمان تروریستی حسن نصرالله مدعی میشود که حزب الله هرگز در تولید و قاچاق مواد مخدر دست نداشته است و برعکس از ادارات محلی مربوطه پشتیبانی کرده است.

برخلاف ادعاهای حسن نصرالله امروزه حزب الله یک تشکیلات منسجم پولشوئی و قاچاق مواد مخدر را در امریکای جنونی مستقر و تثبیت کرده است و پول هائی که از طریق فعالیت های مجرمانه و غیرقانونی بدست آورده است را براحتی در شبکه مستقر خود در امریکای جنوبی شسته و وارد گردش پول می کند. طایفۀ عقیل نمونه بارزی است برای درهم آمیخته شدن فعالیت های تروریستی و مجرمانه و تبهکارانه قاچاق مواد مخدر که در میان حزب الله رایج شده است. چندی پیش اسرائیل عضوی از این طایفه را که در حزب الله فرمانده نظامی ارشد بود، از میان برد.

طبق شواهد و گزارشاتی در سال ۲۰۲۴ حزب الله سعی داشته تا فعالیت های قاچاق مواد مخدر خود در اروپا را گسترش دهد، مخصوصاً بعد از آغاز حملات اسرائیل به رهبری حزب الله و صدمه های بزرگی که این گروه تروریستی تا کنون متحمل شده است و بخش بزرگی از رهبری خود را از دست داده است، تحت فشار مالی روزافزونی نیز می باشد. در همین اواخر در ژوئیه ۲۰۲۵ ارتش لبنان مدعی شد، که یک کارگاه بزرگ کاپتاگون را در بعلبک کشف و منهدم کرده است. این کارگاه متعلق به حزب الله بوده است. قابل توجه است که سپاه قدس کمک های بی دریغ خود به حزب الله را بدون توجه به درآمدهای نجومی حزب الله از طریق قاچاق مواد مخدر را به دلائل ایدئولوژیک ادامه داده و خواهد داد، اگرچه حکومت اسلامی خود مبتلا به بحران های متعدد اقتصادی و مالی است.

پانوشت ها:

(۱) The Gulf, Lebanon and The War on Drugs - EGIC (آخرین بازدید ۲ دسامبر ۲۰۲۵)

(۲) LEBANON'S VALLEY OF DRUGS - The Washington Post (آخرین بازدید ۲۰ دسامبر ۲۰۲۵)

(۳) https://shs.hal.science/halshs-00807577/document (آخرین بازدید ۲ دسامبر ۲۰۲۵)

(۴) https://globalinitiative.net (آخرین بازدید ۲ دسامبر ۲۰۲۵)

(۵) https://smallwarsjournal.com/2023/04/26/hezbollahs-global-networks-and-latin-american-cocaine-trade (آخرین بازدید ۲ دسامبر ۲۰۲۵)

(۶) Treasury Designates Medellin Drug Lord Tied to Oficina de Envigado Organized Crime Group | U.S. Department of the Treasury (آخرین بازدید ۲ دسامبر ۲۰۲۵)

(۷) https://www.govinfo.gov/content/pkg/CHRG-113hhrg80122/html/CHRG-113hhrg80122.htm (آخرین بازدید ۲ دسامبر ۲۰۲۵)

(۸) https://nesa-center.org/dev/wp-content/uploads/2023/04/2023-0406-CSAG-Info-Paper-Hezbollahs-Financial-Pyramid.pdf (آخرین بازدید ۲ دسامبر ۲۰۲۵)

منبع:پژواک ایران